عملیات نزاجا در آغاز جنگ در شمال خوزستان
بسمه تعالی
عملیات نزاجا در مورخه1/7/59 در آغاز جنگ تحمیلی در مقابل ارتش عراق در محور شمال خوزستان یک عملیات تأخیری بود.
سید ناصر حسینی[1]-آرش سرابی تبریزی[2]
چکیده:
پس از وقوع انقلاب اسلامی و نا آرامی هایی که در منطقه جنوب و غرب ایران با تحرکات عراق آغاز شده بود نیروهای سه گانه ارتش جمهوری اسلامی طرح های عملیاتی را برای مقابله با تهدیدات احتمالی دشمن در مناطق مختلف تدارک دیده بودند. طولی نکشید نا آرامیها در پنج استان کردستان، آذربایجان غربی، خوزستان، گلستان( گنبد) و سیستان و بلوچستان آغاز شد. حضرت امام خمینی(ره) با صدور اعلامیه های متعدد از ارتش پشتیبانی و مأموریت برقراری آرامش در مناطق موصوف را به آن واگذار نمودند. ارتش جمهوری اسلامی ایران به رغم حملات ناجوانمردانه از سوی دشمنان و ضد انقلاب که خواهان انحلال آن بودند، و نیز نامهربانی های ناآگاهان، در اجرای فرامین فرماندهی کل قوا با تمام قوا و امکانات خود و با جدیت تمام، برای اجرای مأموریت در مناطق مذکور حضور یافت. در هر صورت امنیت نسبی در مناطق نا آرام مانند سیستان و بلوچستان و گنبد برقرار شد، اما ناامنی هنوز در استانهای خوزستان، کردستان و آذربایجان غربی وجود داشت که در 31 شهریور 1359 جنگ ایران و عراق شروع شد. در شروع جنگ، شرایط بسیار پیچیده و مشکل بود. در ابتدای امر در مرزهای مورد تجاوز دشمن به جز یگانهای سرزمینی، نیروی قابل قیاس در مقابل ارتش عراق نبود. ارتش تا دندان مسلح عراق با روحیه تجاوزگری، با هجوم هوایی و زمینی از مرزهای کشور عبور و نیروهای مستقر در مرز را با وارد کردن تلفات و ضایعات زیاد وادار به عقب نشینی کردند. نیروهای با ایمان و وظیفه شناس ارتش با دادن صدها شهید و مجروح و استفاده از تاکتیک عملیات تأخیری و جنگ و گریز در مواضع مناسبی توانستند دشمن را متوقف نمایند. نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، پس از سد پیشروی دشمن در استان خوزستان، با اجرای تک های محدود، دشمن را وادار به استقرار در خط پدافندی نمودند. برای ایجاد زمینه در جهت بیرون راندن دشمن از سرزمینهای اشغالی در سال اول جنگ، تک های محدودی توسط نیروهای حاضر در استان خوزستان صورت گرفت که نتیجه آن آزادسازی سوسنگرد، گرفتن سرپل ها در غرب رودخانه کرخه و قرارگرفتن نیروهای خط پدافندی در موقعیت بهتر و سرکوب به دشمن بود. نتایج حاصله نشان میدهد که کارکرد ارتش جمهوری اسلامی ایران با توجه به شرایط و وضعیت موجود، در سال اول جنگ، علمی، تخصصی و فداکارانه بوده و تاکتیک های مورد استفاده با استانداردهای بین المللی و شناخته شده علمی مطابقت دارد.
کلید واژه ها : کرخه، عملیات تاخیری، جنگ، ارتش جمهوری اسلامی ایران، استان خوزستان
1- مقدمه
حوادث و وقایع دوران جنگ ایران و عراق که هشت سال بطول انجامید از ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، نظامی و... دارای اهمیت است. درواقع جنگ ها آزمایشگاههای واقعی برای ملت ها هستند. بنابراین با همین فرض هر جنگی، پیروز یا شکست خورده، دستاوردهایی دارد که ملت ها می توانند از این دستاوردها بهره برداری نمایند. بر همین اساس عملیات های نظامی انجام شده اعم از آفندی و پدافندی و کلیه وقایع نظامی که در جبهه خودی یا دشمن رخ داده همه و همه تجربیاتی است که می تواند برای گروههای هدف (نظامیان) قابل استفاده و مفید باشد. واکاوی، بررسی و تطبیق عملیات های نظامی جنگ ایران و عراق با اصول علمی، بعهده محافل آکادمیک نظامی و کارشناسان مربوطه می باشد. این جنگ که در دهه های پایانی قرن بیستم بوقوع پیوست، پس از جنگ ویتنام در رتبه طولانی ترین جنگ قرن بیستم قرار گرفت. در لحظه شروع جنگ توان نظامی دو کشور متوازن نبود و ج.ا.ا نتوانسته بود حالت بازدارنده ای را از خود به نمایش بگذارد که عراق از تصمیم خود مبنی بر حمله رعد آسا علیه ایران منصرف شود. و نهایتاً حملات خود را از پنج محور از شمالی ترین معبر در کردستان (مریوان) تا جنوبی ترین معبر در منطقه شلمچه در جنوب خوزستان در 31 شهریور 1359 اغاز کرد. ارتش عراق که با تمام توان و با برآوردها و پیش بینی های نسبتاً کاملی وارد صحنه نبرد شده بود و قصد داشت حداقل استان خوزستان را از پیکره ایران جدا کند پس از روزها تلاش بی وقفه حداکثر توانست 15000 کیلومتر مربع از سرزمین ایران را جدا کند. در این مقاله سعی نگارنده براین است تا روند آغاز جنگ و تجاوز ارتش عراق را از یکی از معبرهای خوزستان (معبر شمالی) و نحوه دفاع و مقاومت نیروهای ایرانی را تا لحظه متوقف کردن دشمن عمیقا بررسی نماید.
2- جغرافیایی عمومی استان خوزستان
استان خوزستان با مساحتی معادل6/63633 کیلومتر مربع از نظر جغرافیایی بین 47 درجه و41 دقیقه تا50 درجه و39 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ و29درجه و 58 دقیقه تا 33 درجه و4 دقیقه عرض شمالی از خط استوا درجنوب غربی ایران واقع شده است. این استان از شمال غربی با استان ایلام، از شمال با استان لرستان، ازشمال شرقی و شرق با استان های چهارمحال و بختیاری وکهگیلویه و بویراحمد، از جنوب شرقی با استان بوشهر، از جنوب با خلیج فارس و از مغرب با کشور عراق هم مرز است. خوزستان در تقسیم بندی کلی اقلیمی کشور در بخش صحرائی گرم و خشک طبقه بندی گردیده است. به طورکلی هوای خوزستان در جلگه و سواحل خلیج فارس، گرم و در نواحی کم ارتفاع صحرایی، گرم و خشک و در قسمتهای کوهستانی با ارتفاع زیاد دارای آب و هوای مرطوب و سرد است. نام خوزستان احتمالاً از کلمه خوز یا خوج که عیلامی شده اوژ است گرفته شده و اوژ نام ناحیه ای از قلمرو عیلامیان بوده است. تحقیقات نشان داده که از حدود هشت هزار سال قبل از میلاد مسیح (ع) عیلامیان در این ناحیه سکونت داشته اند و احتمالا اولین اقوامی بوده اند که در این ناحیه سکنی گزیده اند و نیزاحتمالاً اولین اقوامی بوده اند که دراین منطقه دولت مستقل تشکیل داده اند.(رزم آرا علی،1320: 8)
از نظر آب و هوایی جز در برخی مناطق کوهستانی شمال و شرقی، این استان دارای اقلیم خشک و نیمه خشک است که متوسط بارندگی سالانه آن حدود 226 میلی متر بوده و دوره بارندگی معمولاً بین مهرماه تا اردیبهشت است. وجود سلسله جبال زاگرس در شمال و شرق دشت خوزستان در جنوب و غرب سبب تقسیم استان به دو بخش جلگه ای و کوهستانی شده است که منطقه کوهستانی حدود دوپنجم مساحت استان را شامل میشود. در این استان رودخانه های مهمی همچون کارون، کرخه، دز، مارون و خیرآباد جاری است که دراین میان رودخانه کارون پرآب ترین رودخانه کشور و سایر رودخانه ها نیز جزء رودخانه های بزرگ و پرآب کشور محسوب می شوند. وجود این موهبت طبیعی منجر به احداث سدهای متعدد دراین استان شده است. این استان دارای جمعیتی معادل 4153713 نفر است که 5/62 درصد از جمعیت استان شهر نشین می باشند. استان خوزستان دارای ویژگی های خاصی است که درکمتر استانی از کشور چنین ویژگی هایی موجود می باشد و همین ویژگی ها عاملی گردیده تا استان خوزستان متمایز از سایر استانها دیده شود. (صفوی، سید یحیی1380: 46)
2 - نقاط قوت و قابلیت های استان
1) مرزهای طولانی آبی در جنوب و امکان ایجاد و توسعه مناطق ویژه صنعتی – بازرگانی و مناطق پردازش صادرات
2) نزدیکتر بودن فاصله بنادر استان با مراکز عمده جمعیتی، صنعتی، کشاورزی و معادن کشور در مقایسه با سایر بنادر در استانهای ساحلی جنوب
3) نزدیکی استان به کشورهای کویت، عراق و عربستان سعودی
4) وفور ذخایر نفت و گاز و امکان توسعه فعالیت های صنایع پالایش و پتروشیمی
5) وجود معادن مصالح مورد نیاز فعالیتهای ساختمانی و صنایع تولید سیمان
6) وجود قطب ها و مراکز اصلی صنایع نفت، فلزات اساسی، شیمیایی در استان و امکان ایجاد و توسعه صنایع پایین دستی
7) جریان رودخانه های بزرگ کشور در استان با قابلیت تولید انرژی برقابی و تأمین آب مورد نیاز شرب و فعالیت های صنعتی و کشاورزی (زراعت، باغداری و آبزی پروری)
8) وجود تمرکز های قوی زیر بنایی (نیروگاه ها، فرودگاه ها، شبکه راه آهن، اسکله ها)
9) وجود امکانات توسعه فعالیت های کشاورزی (زراعت، باغداری، شیلات و دامپروری)
10) وجود تالابهای بزرگ و متعدد و نقش مثبت آنها در کنترل سیلابها، تغذیه سفره آب زیرزمینی
11) وجود شبکه شهری توانمند از شهرهای بزرگ، متوسط و کوچک ( شامل: شهر اهواز در مرکز استان، مجموعه شهرهای متوسط دزفول و اندیمشک در شمال استان، آبادان و خرمشهر و ماهشهر و سربندر درجنوب استان و شهرهای مسجدسلیمان، بهبهان، شوش و شوشتر و تعداد زیادی شهرهای کوچک).(حسین، اردستانی 1387: 78)
نقشه شماره 1: مرزهای سیاسی و شکل هندسی مرز استان(فرهنگ جغرافیائی ایران،1331، ج 5، بی جا ، انتشارات دایره جغرافیائی ستاد ارتش)
3- توپوگرافی
استان خوزستان از لحاظ شکل ناهمواری به دو منطقه متمایز کوهستانی و منطقه جلگه ای تقسیم می شود:
الف – منطقه کوهستانی در شمال و مشرق خوزستان:
از جمله کوه های مهم این منطقه کوه چو، جبال زردکوه، آب بندان، مامازادکوه سیاه وکوه چال را می توان نام برد. در این منطقه شهرهای ایذه، مسجد سلیمان، لالی و باغملک قرار دارند. ارتفاع شمال و شمال شرقی استان تا 2500 متر از سطح دریا می رسد.
ب- منطقه جلگه ای
منطقه جلگه ای قسمت های غرب، جنوب و مرکز بخش جلگه ای را تشکیل می دهند که شامل شهر های آبادان، اهواز، خرمشهر، شوش و شادگان و سوسنگرد است. حد فاصل دو بخش جلگه ای و کوهستانی استان بخش میان بند است که شامل: شهرهای بهبهان، رامهرمز، دزفول و شوشتر می باشد. منطقه جلگه ای در خوزستان از جنوب دزفول آغاز و تا کرانه های خلیج فارس امتداد دارد جلگه خوزستان بر اثر فرسایش رسوبات، تقریبا صاف و دارای شیب کم است.
نقشه شماره 2:نقشه ارتفاعات استان خوزستان توسط تصویر ماهواره ای، سازمان جغرافیای جمهوری اسلامی
3-1- رودخانه ها و منبع آب های مهم سطحی استان
یک سوم آب های سطحی ایران در خوزستان جریان دارد و از این نظر یکی از غنی ترین مناطق کشور می باشد. مهمترین رودهای استان عبارتند از : کارون ، کرخه ، مارون (جراحی ) و دز
الف- رود کرخه
رود کرخه از کوه الوند در 14 کیلومتری جنوب شهر همدان سرچشمه میگیرد و پس از دریافت شعباتی از ملایر، تویسرکان و نهاوند، از یک بستر باریک کوهستانی می‌گذرد. این رود در ادامه جریان خود و عبور از استان ایلام، ضمن دریافت شعباتی به سوی جلگه خوزستان پیش می‌رود و در مقابل قلعه قاسم وارد این استان میشود. در قسمت غربی خوزستان، قسمتی از آب آن به مصرف آبیاری میرسد و قسمتی دیگر به سوی دجله جریان می‌یابد.
ب- رود کارون
کارون به طول850 کیلومتر و عرض متفاوت، از دره های تنگ و عمیق در سرچشمه تا بستر پهن وگسترده در مصب از بزرگترین و طویلترین رودهای ایران است.
پ- رودخانه دز
دز رودخانه ای است که ازکوههای لرستان سرچشمه می گیرد پس از مشروب ساختن دزفول به شاخه شطیط وارد شده و از طریق شاخه شطیط به کــارون ملحق می گردد. روی این رودخانه در شمال شهر دزفول سد مخزنی بنام سد دزفول و سد مخزنی بنام سد دز به ارتفاع 203 متر برای آبیاری جلگه خوزستان بسته شده که می تواند معادل 3/3 میلیارد مترمکعب آب رادر پشت خود مهار نماید.
ت- رودخانه مارون (جراحی)
این رودخانه از کوههای نسبتا مرتفع طبیعی در کهگیلویه سرچشمه می گیرد و از جهت جنوب غربی وارد دشت بهبهان می شود، پس از عبور از دشت رامهرمز و دریافت رودخانه (اله) بسمت شمال منحرف می شود و به نام رودخانه جراحی نامگذاری می شود، از جهت جنوب غربی به دشت های وسیع خلف آباد و شادگان میرسد.
4- جغرا فیای نظامی استان خوزستان
جلگه حاصل خیز، منابع عظیم نفت، رودهای پر آب و نیز تسلط بر شمال خلیج فارس، موجب شده تا استان خوزستان از اهمیت اراهبردی بسیار زیادی برخوردار باشد که در این میان ارتباط دریایی با آن و نیز مرز مشترک کم عارضه با کشور عراق، این استان را به یکی از محور های تهدید علیه ایران تبدیل نموده است.
4-1- محورهای تهدید استان خوزستان:
1- تهدید از طریق دریا: محور دریا محوری است که کشتی های جنگی با تناژ بالا قادر به تهدید این استان می باشند. این تهدیدها می توانند از دو طریق خور موسی و دهانه اروند رود انجام پذیرد.
3- تهدید از طریق عبور از رودخانه: این تهدید می تواند از طریق اروندرود یا هورالعظیم صورت پذیرد، اگرچه هم ایران هم عراق تغییرات زیادی در هورالعظیم ایجاد کردند و قسمت هایی از آن را خشک کرده و قسمت هایی از خشکی ها را به زیر آب بردند.
4- تهدید از طریق عبور از خشکی: این تهدید از دو محور میسر خواهد بود
الف) محور شلمچه تا طلاییه
ب) چزابه تا موسیان
در مقابل دو رودخانه بزرگ کرخه و کارون به همراه بریدگی ها و شیارهای زیادی که ایجاد کرده اند که از نظر نظامی مانع دفاعی قابل توجه محسوب میشوند، ارتفاعات شمال بستان همچون میش داغ، برقازه، تینه و عین خوش نیز نقش عمده ای در مسائل دفاعی این منطقه دارند. وجود سد های بزرگ نیز در این استان نقش مهمی در بحث نظامی دارد به طوری که اگر تمام دریچه های این سد ها باز شوند، بخش های زیادی از هورالعظیم به زیر آب می روند و عراق نیز تهدید می شود. (ابوالقاسم حبیبی،1393:25)
5- آغاز تهاجم نیروهای مسلح عراق به کشورجمهوری اسلامی ایران:
مواردی که مشوق دشمن برای هجوم به کشور ایران بود عبارتند از:
الف- اوضاع نابسامان سیاسی کشور به ویژه سیاست خارجی
ب- درگیری مسئولین رده بالای کشور با مشکلات داخلی
ج- تحلیل توان رزمی ارتش جمهوری اسلامی ایران
د- پشتیبانی تعدادی از کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای از حاکمین عراق برای جنگ
هـ- احتمال پشتیبانی اعراب منطقه از هجوم ارتش عراق به کشور ایران
با توجه به موارد فوق، احتمال موفقیت برای نیروهای مسلح عراق در جنگ تا حدودی قطعی بود. براساس همین محاسبات ارتش عراق در روز31/6/1359 توسط نیروی هوایی با گذر از مرزهای هوایی کشور ایران تعدادی از فرودگاه ها و شهرهای جمهوری اسلامی ایران را بمباران نمودند و چند ساعت بعد نیروی زمینی آن کشور با استعداد بالا و آمادگی رزمی مناسب از سه محور به استان خوزستان هجوم آوردند و به این ترتیب جنگ هشت ساله بین ایران و عراق شروع شد. (علایی، ص 116) در این قسمت توان رزمی ارتش عراق با نیروهای دفاعی ارتش جمهوری اسلامی ایران مقایسه شده است.
|
ردیف |
نوع یگان |
ایران |
عراق |
|
1 |
گردان پیاده و مکانیزه |
67 |
147 |
|
2 |
گردان پیاده کوهستانی |
- |
34 |
|
3 |
گردان زرهی |
31 |
63 |
|
4 |
گردان سوار زرهی |
10 |
- |
|
5 |
گردان نیروی مخصوص |
3 |
10 |
|
6 |
گردان شناسایی |
- |
13 |
|
7 |
گروهان کماندو |
- |
130 گروهان معادل 40 گردان |
|
8 |
جمع |
111 |
307 |
جدول شماره 1: مقایسه گردانهای رزمی ایران و عراق در آغاز جنگ تحمیلی(حسینی،ج2 ، 1387،ص)
با توجه به اینکه یگان های رزمی ارتش عراق از نظر استعداد و امادگی رزمی تقریباً 100% بوده و یگان های ارتش جمهوری اسلامی ایران با توجه به شرایط از نظر آمادگی رزمی60% بوده اند، لذا نسبت نیروهای ارتش ایران به ارتش عراق یک به چهار محاسبه می شود. (حسینی،1387: 33) در همین رابطه مقایسه استعداد و توان رزمی گردان های پشتیبانی رزمی ارتش ایران و عراق نیز به شرح جدول زیر یک به چهار می باشد:
|
ارتش عراق |
ارتش ج.ا.ا |
نوع یگان |
ردیف |
|
76 |
50 |
گردان توپخانه صحرایی |
1 |
|
38 |
12 |
گردان پدافند هوایی |
2 |
|
16 |
10 |
گردان مهندسی و پل |
3 |
|
16 |
9 |
گردان مخابرات |
4 |
|
13 |
- |
گردان ضد تانک |
5 |
|
15 |
- |
گردان موشکی |
6 |
|
23 |
- |
آتشبار سبک 120 م م |
7 |
|
197 |
81 |
جمع کل |
8 |
جدول شماره 2: مقایسه گردانهای پشتیبانی رزمی نیروی زمینی ایران و عراق در آغاز جنگ تحمیلی
(حسینی، 1387،ص)
بررسی پیشینه جنگ های قرن اخیر نشان می دهـد، هـیچ ارتشـی در ایـام جنـگ نـه تنهـا بی نیاز از حمایت های ویژه دولت ها و کمک های داوطلبانه مردم نبـوده، بلکـه پیـروزی و یـا شکسـت همیشه به توانائی استفاده از امکانات نهفته در جامعه و همبستگی و همـدلی نیروهـای مسـلح و ملت، بستگی مستقیم داشته است. در این راستا ارتش جمهوری اسلامی ایران، افزون بر ایـن کـه از این قاعده نمی تواند مستثنی باشد، بلکه از آن جایی کـه وقـوع انقـلاب تمـام زیـر سـاخت های آن را دگرگون کرده بود، به عنوان یک نیاز مضاعف می بایستی مورد حمایت افزون تری قرار مـی گرفـت در صورتی که پشتیبانی از ارتش در زمان جنگ مشکلات عدیده داشت. (نقش ارتش در هشت سال دفاع مقدس؛ ص13) به عنوان یک نمونه روشن می توان به افزایش ساختار سازمانی نیروها اشاره کرد که به طـور معمول در جنگ با احضار نیروهای ذخیره و احتیاط عملی میشود. اما این اقـدام بـه دلیـل گسستگی نظام ارتش ناشی از التهاب اولیه انقـلاب نـه تنهـا عملـی نگردیـد، بلکـه در رونـد سربازگیری به طور سنتی هم خلل ایجاد گردید و تمام سربازان در اختیـار ارتـش قـرار داده نمی شدند و در ایام جنگ همواره یکی از مشکلات نیروی زمینی کمبود نیروی انسانی و به تبع آن یگان مانوری بود. در همین زمینه در کتاب دفاع مقدس آمده است: عمده ترین مشکلات نیروی زمینی برای اجرای عملیات آفندی گسترده و سرنوشت ساز کمبود یگان مانوری با توجه به عرض جبهه و گسترش یگانها در مواضع پدافندی بود. (روحیه جنگی؛ ص50) به همین دلیل بود که نزاجا در مقاطعی از جنگ برای تحرک در جنگ و انجام عملیات آفندی درخواست واگذاری تعدادی از نیروهای بسیج به این نیرو را داشت که هیچگاه عملی نگردید. (درودیان، محمد؛ آغاز تا پایان؛ ص78)
جدول شماره 3: مقایسه نسبی تجهیزات عمده ارتش های ایران و عراق در آغاز جنگ
|
ردیف |
تجهیزات عمده |
ایران |
عراق |
|
1 |
تانک |
2004 |
2500 |
|
2 |
نفر بر زرهی |
2749 |
2950 |
|
3 |
توپ صحرایی |
1468 |
1500 |
|
4 |
توپ پدافند هوایی در نیروی زمینی و هوایی |
1993 |
2020 |
|
5 |
تعداد بالگرد در 3 نیرو |
938 |
197 |
|
6 |
جمع هواپیماهای جنگنده و شناسایی |
458 |
465 |
|
7 |
ناو سنگین و سبک |
7 |
- |
|
8 |
ناوچه گشتی و موشک انداز |
16 |
26 |
|
9 |
ناو لجستیکی و نیرو بر |
12 |
5 |
|
10 |
مین جمع کن |
4 |
5 |
|
|
وضعیت نیروی دریایی ایران در مقایسه با عراق نسبتاً خوب بود. |
||
(حسینی، ج2، 1387،ص)
7- معابر تهاجم عراق به استان خوزستان
نقشه شماره3: معابر تهاجم عراق به استان خوزستان
الف) معبر جنوبی
اشغال استان خوزستان هدف اصلی، و تصرف شهرهای خرمشهر و آبادان اولین هدف از اهداف پیش بینی شده دشمن در جنوب بود. برای همین منظور لشگر 3 زرهی را با دو تیپ زرهی و یک تیپ مکانیزه و پنج گردان توپخانه صحرایی، یک گردان سوارزرهی، یک گردان پدافند هوایی، تی 31و نیروی مخصوص، تیپ 49 پیاده از لشگر 11، تیپ مکانیزه گارد جمهوری، و تیپ5 گارد مرزی و جمعاً هشت تیپ با توپخانه های موصوف، مأموریت تصرف اولین هدف را در جنگ داشت. مدافعان شهر خرمشهر، از ژاندارمری، گردان151دژ لشکر92 زرهی، تکاوران دریایی، دانشجویان دانشکده افسری ارتش و ... تشکیل شده بودند. مدافعان11روز در مقابل دشمن ایستادگی کردند و دشمن تا روز یازدهم قادر نشد وارد شهر شود. در تاریخ 19/7/59 دشمن با برقراری پل در منطقه مارد از رودخانه کارون عبور کرد. تک های محدود و مختل کننده از طرف محور ماهشهر آبادان توسط گردانهای144 پیاده و 201 ژاندارمری از یک سو و نیروهای ارتش، ژاندارمری، شهربانی، مردمی حاضر در آبادان از طریق محور آبادان ماهشهر از سوی دیگر، دشمن را وادار به توقف نمود. در این مدت گردان 153 پیاده، لشگر 77 خراسان برای تقویت نیروها در شهر آبادان وارد شهر و در مقابل دشمن مستقر شد و همین امر سبب گردید، در تاریخ 9/8/1359 زمانی که دشمن از طریق رودخانه بهمن شیر و کوی ذوالفقاری وارد آبادان شد، نیروهای دشمن را منهدم و وادار به عقب نشینی نمایند. بعد از آن دشمن در موقعیت میدان تیر آبادان تثبیت شد.( نصرت االله معین وزیری 39:1392)
ب) معبر میانی:
دشمن قصد داشت با استفاده از محورهای جنوبی طلائیه و جفیر، از یک سو و از سوی دیگر با پیشروی از محور چزابه به سوسنگرد و حمیدیه در شهر اهواز، عمل الحاق حاصل و آن شهر را تأمین نماید. به همین منظور در ابتدای امر بدون توجه به اشغال شهر بستان، پیشروی خود را به سمت سوسنگرد ادامه داد و در تاریخ 6/7/59 نیروهای عمل کننده لشگر 9 زرهی در محور جنوبی وارد شهر سوسنگرد شده و قسمتی از شهر را اشغال کردند و فرمانده لشگر موصوف (الدوری) 58 نفر از مردم عرب دشت آزادگان را به علت عدم همکاری و نافرمانی اعدام کرد و تعدادی از مسئولین شهر را به اسارت درآورد. درساعت 0500 بامداد مورخه 9/7/59 رزمندگان جنگهای نامنظم شهید چمران و ارتش، با پشتیبانی هوانیروز و توپخانه های مستقر در منطقه با اجرای شبیخون دشمن را وادار به ترک شهر نمودند. شهر بستان درتاریخ 9/7/59 توسط دشمن با به کارگیری تیپ 12 زرهی الولید اشغال شد و پیشروی نیروهای دشمن برای تصرف سوسنگرد سرعت یافت. در تاریخ 31/8/92 سوسنگرد از سمت شرق و جنوب به محاصره دشمن درآمد و در تاریخ 24/8/59 درحالیکه تعدادی از رزمندگان در داخل شهر مقاومت میکردند، بخش زیادی توسط دشمن اشغال شد. مسئولین رده بالا از جمله نماینده حضرت امام در شورای عالی دفاع حضرت آیت الله خامنه ای در ستاد جنگ شهرستان اهواز حضور داشتند. با اقدامات صورت گرفته تیپ 2زرهی لشکر92 ماموریت یافت با همراهی تعدادی از نیروهای مردمی و جنگهای نامنظم شهید چمران برای بیرون راندن دشمن از شهر سوسنگرد اقدام نماید. درساعت 630 روز 26/8/59 اجرای عملیات شروع شد و تا ساعت 1200 ادامه داشت با تلاش نیروهای مجری عملیات از داخل و خارج شهر دشمن با دادن تلفات و ضایعات زیاد، از شهرخارج شد و تا غرب رودخانه مالکیه عقب نشینی کرد بدین ترتیب در این جبهه نیز دشمن تثبیت شد و پس از آن حرکتی به جلو نداشت. (مسعودبختیاری، 11:1387)
ج) منطقه شمالی (غرب دزفول)
لشکرهای10 زرهی و 1 مکانیزه در جبهه شمالی از دو محور عین خوش و فکه برای تصرف شهرهای دزفول، اندیمشگ، شوش و هفت تپه از مرزهای شناخته شده بین المللی عبور و پس از شش روز به غرب رودخانه کرخه رسیدند. انجام عملیات تأخیری توسط تیپ2 زرهی و گردان 283 سوار زرهی لشگر 92 از محور عین خوش و گروه های رزمی 37 و 138 از محور فکه، پیشروی دشمن را تا شرق رودخانه کرخه، شش روز به تأخیر انداخت. در تاریخ 7/7/59 دشمن تلاش کرد در دو نقطه از رودخانه کرخه عبورکند. موقعیت اول در شمال شهرستان شوش با بکارگیری یگانی از لشکر 1 مکانیزه که توسط گردان 141 پیاده از لشکر 21 به فرماندهی سروان رهبر سرکوب شد و با دادن تلفات و ضایعات مجبور به عقب نشینی شد. موقعیت دوم برای عبور از پل نادری با استفاده یگانی از لشکر10زرهی، که توسط تیپ 2 زرهی لشکر92 و گردان 283 سوار زرهی سرکوب و مجبور به عقب نشینی گردید. درتاریخ22/7/59 مجدداً لشکر10زرهی دشمن پیشروی خود را برای عبور از رودخانه از طریق پل نادری شروع کرد. علاوه بر تیپ2 زرهی لشکر21، گردان های پیاده از لشکر21 حمزه نیز در سرپل حضور داشتند و لشکر برای انجام تک مورخه 23/7/59 خود را آماده می کرد. این بار نیز نیروهای دشمن با دادن تلفات و ضایعات زیاد مجبور به عقب نشینی شدند. بدین ترتیب در این جبهه نیز دشمن تثبیت شد و بعد از آن هیچگونه پیشروی به سمت جلو نداشت.( ستاد نصرت الله معین وزیری، 1392: 12و 37)
نقشه شماره 4: معبر های هجوم عراق از غرب کرخه(نبردهای شرق کرخه ،ص56)
8- نحوه پیشروی ارتش عراق از محور فکه و عین خوش تا رودخانه کرخه:
گزارش فرمانـده لشـکر 10 زرهی ارتش عراق، سرتیپ حشام فخـری کـه بـه هنگـام تجـاوز و شـرکت در عملیات آفندی تهیه شده بود، در بازگشت به امریه به کلّی سـری سـپاه سـوم نشان می دهد که چگونه ارتش عراق با آمادگی کامل و با طرح اشغال ایران (مرحله یکم خوزستان) عملیات تعرّضی خود را در منطقـه عمـومی دزفـول و شوش با قصد اشغال مناطق فوق و بستن گلوگاه استان خوزسـتان در منطقـه دو کوهه و تنگ فنی آغاز نمود و فرمانده لشکر10 زرهی به شـرح زیـر بـرای تهاجم آماده گردید. (علی محمد سالار کیا،27:1380) اطلاعات کلــی نشـان مـی داد کـه لشـکرهای1 مکـانیزه و10 زرهـی ارتـش عـراق بـه ترتیـب در محور فکــه، دوسـلک، ایسـتگاه رادار، رودخانـه کرخـه و محـور ربـوط، عیـن خـوش، علـی گـره زد، رودخانه کرخه در خـاک ایـران پیشـروی کـرده انـد. براسـاس اطلاعـات کلـی به دسـت آمـده از مـدارک موجـود، اسـتعداد تقریبـی یگانـهای دشــمن که پس از پیشروی در غرب رودخانــه کرخـه در جبهـه دزفـول و شـوش مسـتقر شـده بودنـد، بـه شرح زیر بــود:
لشـکر1 مکـانیزه شـمال؛ دو تیـپ مکـانیزه و دو تیـپ زرهـی بـود کـــه در مجمــوع هشت گــردان مکانیزه، هفت گردان تانک، یـک گـردان شناسـایی، پنج یگـان کمـاندو، سـه گـردان تـوپخانـه صحرایـی، دو گـردان پدافنـد هوایـی، یـک گـردان ضدتـانک و عنـاصر دیگـر پشـتیبانی رزمـــی و پشــتیبانی سرویس رزمی در اختیـار داشـت. لشـکر 10 زرهـی شـامل دو تیـپ زرهـی و یـک تیـپ مکـانیزه و در مجمـوع دارای هفت گـردان تـــانک، پنج گــردان مکــانیزه، یــک گــردان شناســایی، چهار گــردان تـوپخانـه صحرایـی، یـک گـردان دفـاع الواجبـات، یـک گـردان پدافنـــد هوایــی، یــک گــردان ضدتانک، یــک گـردان موشـکی، یـک تیـپ پیـاده (بـا سه گـردان پیـاده) و عنـاصر دیگـر پشـتیبانی رزمی و پشتیبانی ســرویس رزمـی بـود.
نقشه شماره 5: مسیر عبوری و طرح مانور عبور از پل کرخه(نبردهای شرق کرخه ،ص64)
بـا توجـه بـه سـازمان دو لشـکر یـاد شـده، جمـع گردانـهای عمـل کننــده دشــمن در منطقــه عملیـاتی غـرب کرخـه (جبهـه دزفـول و شـوش) 36 گـردان مـانوری، هفت گـردان تـــوپخانــه و چهار گـردان ضدهوایـی بـود. بـا وجـود تـوان بـالای قـوای مـهاجم، دشـمن از ادامـه حملـه بـه سـمت شـرقی رودخانـه کرخـه خـودداری کـرد و حتـی در مقـابل حملـه تیـپ 2 زرهــی کــه از تــوان ناچــیزی برخـوردار بـود، حـدود سه کیلومـتر عقـب نشـینی کـرد کـه در بـرآورد وضعیـت دشـمن، همین نکتـه بـه عنـوان دلیلـی بـر ضعـف روحیـه نیروهـای آن تلقـی شـد و مبنـای تصمیـم گـیری برای این عملیــات گردیـد. (سـازمان عقیدتــی سیاســی ارتــش، 1372 :133)
9- عملیات تاخیری 1
در این قسمت شایسته است که تعاریف دقیقی از عملیات تأخیری و منظورهای آن داشته باشیم تا در زمان خود نسبت به تطبیق عملیات نیروهای آن سوی کرخه در مقابل ارتش عراق اقدام نمائیم. در واقع عملیات تأخیری، نوعی از حرکات به عقب است که در آن نیروی عمل کننده بدون درگیری قطعی، بیشترین تاخیر و تلفات را به دشمنی که در حال پیشروی است وارد می آورد، به عبارت دیگر، کمترین فضا (زمین) را با بدست آوردن بیشترین زمان با دشمن مبادله میکند. عملیات تأخیری، اصطلاحی است که در ادبیات نظامی به کار می رود و عبارت است از نوعی حرکات به عقب که در آن نیروی عمل کننده، بدون درگیری قطعی، بیشترین تأخیر و تلفات را به دشمنی که در حال پیشروی است، وارد می آورد (نوروزی،1385: 480)
10- کرخه نقطه عطف پیروزی
به منظور پدافند از مناطق غرب پل کرخه، مواضعی از قبل از انقلاب در عین خوش تهیه و عناصری از تیـپ در این منطقه مستقر شده بودند. قبل از آغاز حملـه سراسـری ارتـش عـراق تعدادی از پرسنل تیپ2 لشکر 92 زرهی به پاسگاه چیلات اعـزام و در تـاریخ 17/6/59 یگـان های مستقر در منطقه فوق اعلام نمودند که با دشمن درگیر شده و درخواست یک قبضه خمپـاره انـداز120 م.م و مهمـات مربوطـه را داشـتند کـه دو دسـتگاه کامیون حامل مهمات با یک دستگاه نفربر حامل خمپاره انداز از عـین خـوش به چیلات اعزام می شود. با توجه به اینکه پاسگاه چیلات در مسیر معبـر وصـولی مهمـی نبـوده و فقط یک راه کوهستانی ارتباط آن را با شهر دهلران برقـرار مـی سـازد و ایـن معبر نیز با برخورد به کوهستان های لرستان بن بست می شود بـه نظـر مـی رسد، ارتش عراق در نظر داشت با حمله به پاسگاه چیلات یگان های ایـران را تجزیه نموده و به نقاط غیرحسـاس بکشـاند. بـا توجـه بـه حـوادث مـرزی و احتمال خطر در این منطقه، نیروی زمینی به لشکر92 ابلاغ نمود؛ بـاقی مانـده تیپ را به عین خوش اعزام و نسبت به تقویت مواضع فوق اقدام نمایـد. برابـر دستور، حرکت تیپ به منطقه عین خوش آغاز و کلیـه خودروهـای چرخـدار تیپ در ساعت1200روز 23/6/59 در حوالی عین خوش مستقر و خودروهـای شنی دار تیپ نیز توسط سه دستگاه تانک بر ماز و سه دستگاه بنز کمرشکن به تنـاوب به منطقه حمل می گردند. (تقویم تاریخ دفاع مقدس،ج1، 76:1384) پیش بینی می شد کــه هـدف اصلـی دشـمن عبـور از رودخانـه کرخـه، رسـیدن به شهرهای دزفــول و اندیمشـک و بسـتن جـاده دزفـول ـ اهـواز و در نتیجـه قطـع ارتبـاط تـهران ـ خوزسـتان و اشـغال کـامل خوزسـتان باشـد. بنــابراین، مبنــای تصمیــم گــیری بــرای اجــرای عملیـات در ایـن محـور برایـن اصـل اسـتوار شـد کـه قبـل از اینکـه دشـمن موفـق بـه تحکیـــم مواضـع اشـغالی در غـرب رودخانـه کرخـه شـود و بتوانـد مرحلـه بعـدی هجـوم را شـروع کنــد، باید هرچــه سـریعتر قـوای دشـمن را از سـرزمین های اشـغالی بـیرون رانـد تـا ضمـن از بیـن رفتـن امکـان عبـور دشـمن از رودخانـه کرخـه و احتمـال اشـغال دزفـول و اندیمشـــک و قطــع جــاده ارتباطی خوزستان، شهر دزفول نیز از بــرد تـوپخانـه سـنگین دشـمن خـارج شـود. در دستور جــزء بـه جـزء شـماره 1 قـرارگـاه تـاکتیکی نـیروی زمینـی ارتـش (دزفـول) در ایـن زمینه چنین آمــده اسـت: "منظور اصلی از این عملیات انهدام نیروهای موجود دشمن در منطقه است و کلیـه پرسـنل و یگان ها باید از هر گلوله خود برای از بین بردن دشمن، حداکثر استفاده را به عمل آورنــد و از فرار دشمن جلوگیری نمایند." (دسـتور جـــزء بــه جــزء شــماره 1 قــرارگــاه تـاکتیکی نزاجـا در خوزســـتان، 59/7/20)
11 - طرح عملیاتی دفاعی ابوذر:
آنچه مسلم است ارتش ماهها قبل از تهاجم عراق و آغاز جنگ ایران و عراق، شرایط متشنج بین دو کشور را رصد کرده و تدابیری برای مقابله با هجوم ارتش عراق اندیشیده و طرحی را با عنوان طرح ابوذر تهیه کرده بود که ضمن ملاحظه درگیری ها و نا ارامی های غرب و شمال غرب کشور، مطابق شرایط انجام اقداماتی را پیش بینی کرده بود که به طور مختصر به بخش هایی از ان اشاره می شود.
نیروی زمینی عطف به دستورالعمل شماره 9-06-01-201-15 مورخه 27/8/1358اداره سوم– (عملیات) ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران در بند وضعیت شرایط را به شرح زیر تبیین می نماید.
11-1- وضعیت:
نیروهای خودی:
(1) ارتش جمهوری اسلامی ایران با اعمال حاکمیت ملی در نقاط مختلف کشور در برابر تجاوز احتمالی دشمن از تمامیت ارضی ایران در منطقه غرب کشور دفاع مینماید.
(2) نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران ضمن دفاع از آسمان ایران، حملات انتقامی خود را به منظور انهدام نقاط حیاتی کشور هدف آغاز و پس از کسب برتری هوایی از عملیات سطحی نیروهای خودی و پشتیبانی نزدیک به عمل میآورد.
(3) نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران ضمن دفاع از تأسیسات حیاتی کشور در خلیج فارس، راههای مواصلاتی دریایی را تأمین و از حرکت کشتیهای تجاری به سوی بنادر در کشور هدف ممانعت به عمل میآورد.
(4) ژاندارمری و شهربانی جمهوری اسلامی ایران، به محض آغاز عملیات تحت کنترل عملیاتی نیروی زمینی و دریایی قرار میگیرد.
(5) ژاندارمری کشور جمهوری اسلامی ایران، در صورت ضرورت بنا به درخواست با دریافت لنجها و قایقهای غیرنظامیان، عملیات عبور از رودخانه یگانهای نیروی زمینی را در منطقه لشکر 92 پشتیبانی مینماید.
11-2- مأموریت
الف- نیروی زمینی مأموریت دفاع از تمامیت ارضی کشور را به شرح زیر بین یگان های خود توزیع می نماید: نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران از دالامپرداغ تا فاو از مرز باختری ایران و عراق دفاع نموده و با استفاده از عناصر لشکر92 زرهی و تیپ 55 هوابرد از رودخانه اروندرود دفاع میکند.
ب- مأموریت پدافندی لشکر92 زرهی چنین تعیین شده بود: در منطقه مربوطه دفاع کنید، پیشروی دشمن را در جنوب اهواز در مناسب‌ترین مواضع پدافندی سد نمائید. آماده باشید پس از ورود لشکر 16 زرهی به منطقه آن لشکر، بنا به دستور هماهنگی‌های لازم را برای عملیات آفندی لشکر 16 زرهی در محور عین‌خوش به علی‌غربی معمول دارید.
- اجرا:
الف- تدبیر عملیات:
(1) مانور: نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران به منظور دفاع از مرز باختری ایران عملیات دفاع را در چهار مرحله به شرح زیر هدایت مینماید.
(الف) مرحله 1:
نیروی زمینی دفاع را با 4 لشکر و یک تیپ پیاده در منطقه دفاعی مقدم از شمال باختری تا جنوب اجرا مینماید. لشکر 64 پیاده و لشکر 28 پیاده به ترتیب در شمال، لشکر 81 زرهی و تیپ 84 پیاده در مرکز و لشکر 92 زرهی در جنوب، لشکرهای در خط با اعزام عناصر تأمین حرکت متجاوز را در زمینهای بلافصل مرز به تأخیر میاندازد.
(ب) مرحله 2:
پس از عقبنشینی عناصر تأمینی، یگانهای در خط نیروی زمینی به ترتیب زیر در منطقه دفاع می‌نمایند. لشکر 64 و 28 پیاده در شمال، لشکر 81 زرهی و تیپ 84 پیاده در مرکز و لشکر 92 زرهی در جنوب دفاع میکنند و پیشروی دشمن را در مواضع سد کننده پیشبینی شده متوقف یا کند مینماید. و در مراحل بعدی با برداشت نیرو از سایر مناطق، پاتک نموده و مرز قراردادی را ترمیم مینماید. (رونوشت از اصل طرح ابوذر و طرح حر در مرکز اسناد هیئت معارف جنگ شهید سپهبد صیاد شیرازی موجود است.) ضمناً لشگر92 زرهی برای اجرای مأموریت خود و دفاع از منطقه جنوب طرح (حر) را براساس طرح ابوذر تهیه کرده و دستوراتی را به یگان های زیر امر ابلاغ نموده است.
12- چگونگی تثبیت دشمن در هفته اول جنگ در کرخه
گزارشات موجود حاکی است که درگیری های مرزی با یگان های عراقی در روزهای قبل از اغاز رسمی جنگ و تجاوز دشمن بین نیروهای ایرانی و عراقی وجود داشته است. لذا با توجه به پیام های پیوست و بر مبنای گزارش یگان های مسـتقر در منطقه، نیروهای عراقی در روزهای 18 و 19 شهریور، قصد تصرّف پاسـگاه سـمیده را داشتند که با مقاومت یگان های خودی، متجاوز سرکوب و حمله دشمن دفـع گردید. در روز 23 شهریور، به منظور تقویت منطقـه دزفـول تعـداد650 نفـر از نیروهای گروه رزمی 138 لشکر21 به عنوان احتیاط وارد منطقـه گردیـده و در کنترل عملیاتی تیپ2 لشکر92 قرار گرفتند. حوادث مختلف در پاسگاه های مـرزی سـبب شـد کـه لشـکر در تـاریخ های24 و25 و26 شهریور، هشدار لازم را به منظور آمادگی کامل در مـورد احتمال حمله گسترده دشمن به منطقه خوزستان را اعلام نماید و با توجه به تهدید دشمن در منطقه فکه، روز 26 شـهریور، یـک دسـته تانـک از گـروه رزمی 138 به فکه اعزام و در اختیار تیپ37 قرار گرفـت. (تقویم تاریخ دفاع مقدس،ج1،129:1384) در روز 25 شهریور، در پاسگاه سوبله و رشیده درگیری بین نیروهـای خودی و دشمن به وقوع می پیوندد و چاه های نفت شماره 57 و58 و ریگ 2 کار را تعطیل و تقاضای کمک می نماینـد و در درگیـری روز 26 شـهریور در پاسگاه بیات یگان های خودی با اجـرای آتـش خمپـاره انـداز و تفنـگ 106 میلی متری یگان مکانیزه دشمن مستقر در چلب سیاه را متلاشی و باقی مانـده یگان متجاوز به صورت فرار منطقه را ترک می نمایند و یک بـرج دیـده بـانی دشمن در سمیده نیز منهدم می گردد.
روز 27 شهریور، با دشمن درگیری به وجود مـی آیـد و از سـاعت 0500 همین روز تا ساعت1730 که خاتمه درگیری اعلام می شود، دشمن پاسگاه سمیده را زیر آتش سنگین قرار می دهـد و بـه یونیـت بهـره بـرداری شرکت نفت دهلران حمله می کند که در این درگیـری دو نفـر درجـه دار در پاسگاه سمیده زخمی و جراحات سطحی برمی دارند. (همان،203:1384) با توجه به حمله دشـمن بـه پاسـگاه هـای مـرزی در روز 28 شـهریور، سرپرست تیپ2 اعلام می نماید؛ چون این تیپ یگان زرهی اسـت، لازم اسـت یک افسر زرهی ستاد دیده در رأس تیپ باشد تا هم آهنگـی هـای لازم را در مورد به کار بردن تیپ در عملیات جنگی به عمل آورد. مقرر فرماییـد قبـل از اینکه اتّفاقی رخ دهد در مورد اعزام افسر مذکور اقدام نمایند. برابر گزارش روز 29/6/59 در منطقه سـمیده درگیـری بـین یگان های خودی و دشمن آغاز و در ساعت 1830 خاتمه می یابد و نیروهای دشمن تا رودخانه دویرج پیشـروی مـی کننـد و حـدود 200 دسـتگاه تانـک دشمن در عرض 20 کیلومتر از پاسگاه نهر عنبر تا پاسگاه ربوط مسـتقر مـی گـردد و یگـان های خودی در منطقه اعلام می نمایند در صورتی که از آنها پشتیبانی هوایی به عمل نیاید تا غروب عین خوش سـقوط خواهـد کـرد.(همان،251:1384)
اول مهر 1359، پاسگاه ربوط سقوط می کند و دشمن در جـاده مـرزی بـه سـمت عـین خوش پیشروی می نماید. روز دوم مهر، یگان های تیپ در درگیری شدید موفّق می شوند تعـداد12 دستگاه تانک دشمن را منهدم و یک دستگاه تانـک سـالم را بـه غنیمـت بگیرند و با فشار دشمن به یگان های خودی، فرمانده تیپ تقاضـای پشـتیبانی هوایی نموده و در گزارش خود اعلام می کند؛ در صـورت عـدم پشـتیبانی هوایی کلیه یگان های تیپ از بین خواهند رفت.
روز سوم مهر، دشمن با اجرای آتش سنگین، یگان های تیپ را وادار به عقب نشینی اجباری نموده و تا حدود چهار کیلومتری یگان ها پیشروی می نمایند.( اگر یگانهای خودی با دشمن در تماس بودند، که ظاهراً این طور است، پیشروی دشمن تا چهار کیلومتری یگان ها کمی مبهم است! )
در روز چهارم مهر، با اشغال مواضع عین خوش توسط نیروهای دشمن، تیپ به مواضـع علـی گره زد عقب نشینی نموده و در تپه های علی گره زد آماده پدافند می گردد. در درگیری بین نیروهای تیپ و یگان های زرهی دشـمن در تپـه هـای علـی گره زد که (در ساعت 1430) به وقوع می پیوندد، دو تانک ارتش عراق توسط یگان های تیپ منهدم می گردد.
پنجم مهر، تیـپ اعـلام نمـود؛ حـدود 200 دستگاه تانک دشمن در منطقه مستقر شده و 50 الـی60 دسـتگاه تانـک بـه سمت مواضع علی گره زد در حرکت هستند. یگان سمت راسـت مـا در حـال محاصره شدن است و به علّت آتش سنگین دشـمن، یگـان هـای تیـپ در حـال عقب نشینی به سمت رودخانـه کرخـه هسـتند. برابـر پیـام شـماره 348 در ساعت 1355 دقیقه روز پنجم مهر، با فشار دشمن تیـپ بـه شـرق کرخـه عقب نشینی می نماید و بنه های تیپ که دراین نقطه
مسـتقر بودنـد، در ساعت 1425 شرق رودخانه را ترک کرده و به عقب می روند. (همان،1384ص15الی 149)
در روز پنجم مهر، وضعیت نیروهای خودی درغرب کرخه بسیار وخیم بود و تلفات زیادی از شروع نبرد تا آن تاریخ در محور عین خوش به پای پل کرخه و محور فکه شوش به نیروهای مدافع وارد شده بود. در محور عین‌خوش، نیروهای باقیمانده تیپ2 زرهی در ارتفاعات علی‌گره‌زد و شاوریه مستقر بودند و لشکر10 زرهی برای تصرف این ارتفاعات اقدام به اجرای یک مانور احاطه دو طرفه نمود. ارتش عراق، تیپ17زرهی از جناح راست (جنوب) و تیپ 42 زرهی از جناح چپ (شمال) و تیپ 24 مکانیزه را برای پاکسازی منطقه و استفاده از موفقیت در نظر گرفت. در اغاز روشنایی روز پنجم مهر، نبردی سنگین در ارتفاعات علی گره زد شروع و ادامه می‌یابد و رزم نزدیک بین مهاجمان که استعدادشان بسیار زیاد بود، با مدافعان بوجود آمد و آتش سنگین توپخانه لشکر10 زرهی عرصه را بر نیروهای خودی تنگ و تلفات و ضایعات شدیدی به باقیمانده تیپ دزفول وارد آورد. تا ساعت1200 مقاومت نیروهای خودی باعث وارد شدن تلفات و ضایعات سنگین به دشمن می شود اما سرانجام این مقاومت در ساعت 1630 شکسته میشود و نیروهای مهاجم عراقی ارتفاعات علی گره زد و شاوریه را تصرف و باقیمانده تیپ2 دزفول مجبور به عقب نشینی اجباری به حوالی پل نادری و عبور از رودخانه کرخه به طرف دزفول می شوند. در پی درخواست نیروها و فرماندهان مبنی بر انتصاب یک افسر زرهی به فرماندهی تیپ2 دزفول، در تاریخ 5/7/59 سرهنگ زرهی امرالله شهبازی به فرماندهی تیپ2 دزفول منصوب گردید. وی در مصاحبه خود در آن تاریخ می گوید: استعداد تیپ2 شامل 15 تانک چیفتن و سه دستگاه موشک تاو، سه قبضه تفنگ 106، سه دستگاه تانک سبک اسکورپیون و پنج عراده توپ 155 م.م. خودکششی است و در مقابل ما لشکر10زرهی عراقی قرار دارد که دارای دو تیپ زرهی و یک تیپ مکانیزه و حداقل 200 دستگاه تانک می باشد.
در محور فکه، چنانه نیروهای موجود شامل گروه رزمی 138 پیاده از لشکر 21 و باقیمانده گروه رزمی37 زرهی شیراز و یک تیم گروهانی (شامل یک گروهان پیاده و یک دسته تانک از گروه رزمی 141 با مقاومت شدید خود نبردی سنگین را به دشمن تحمیل کردند و با استفاده صحیح از زمین و استفاده دقیق از سلاحهای ضد تانک تاو، دراگون و آتش تانکهای موجود توانستند تعدادی از تانک های دشمن را منهدم و پیشروی لشکر1 مکانیزه را متوقف کنند، اما دشمن دست‌بردار نبود و عملیات تهاجمی سنگین خود را با اجرای تک شبانه در شب 6/7/59 برای محاصره مدافعین در چنانه و دوسلک از دو جناح و همچنین بستن راه عقب نشینی آنها در مسیر پای پل‌کرخه اجرا و موقعیت بسیار وخیمی را برای مدافعان چنانه دو سلک بوجود آوردند.(ارتش در هشت سال دفاع مقدس جلد1 صفحه 95و 96و 97)
در روز پنجم مهر، تعدادی نیروی تازه نفس از شیراز اعزام و با تعویض عناصری از گروه رزمی37، وضعیت آن یگان کیفیت بهتری می یابد و همراه گروه رزمی 138 پیاده و قسمتی از گروه رزمی141 پیاده با استفاده صحیح از زمین و به کارگیری صحیح جنگ افزارهای ضد تانک و آتش توپخانه و خمپاره اندازهای موجود و به کارگیری صحیح جنگ افزارهای ضد تانک و آتش توپخانه و خمپاره اندازهای موجود و ایجاد یک سامانه فرماندهی نسبتاً مناسب تر از روزهای قبل، به مقاومت و پدافند خود ادامه دادند. یک آتشبار توپخانه130 م.م از اصفهان نیز به منطقه وارد و در حوالی تپه ابوصلیبی خات اشغال موضع نموده و با افزایش آتش خود پشتیبانی نسبتاً مناسبی را برای یگان های مستقر در مواضع فراهم نمود. در اواخر روز، خبر تصرف تپه های علی گره زد توسط دشمن و عقب نشینی نیروهای مدافع محور شماره یک به فرماندهان مدافعین دوسلک رسید و موجب نگرانی شدید آنها گردید. بدیهی است که با تصرف پل ها توسط دشمن، علاوه بر بسته شدن راه عقبنشینی آنها به شرق کرخه، امکان محاصره و نابودی آنها هم قطعی بود، لذا فرمانده این محور این خطر را به فرمانده لشکر92 زرهی اعلام و تقاضا نمود تکلیف آنها را مشخص کند و پل های موجود در سرخه نادری را تا خاتمه عقب نشینی نیروهای محور شماره2 تخریب ننمایند. به همین دلیل و تأکید، لشکر از تخریب این پل ها خودداری کرد. در ساعت2200 در نشست مشترک فرماندهان گروه های رزمی 37، 138 و141 در مورد ارزیابی وضعیت موجود و عقب نشینی به تپه های ابوصلیبی خات به منظور حفظ موجودیت یگان ها و جلوگیری از محاصره شدن، نظر خواهی و مشورت می شود که متفقاً به ادامه نبرد در همین مواضع دوسلک نظر می دهند. این در حالی بودکه قطع تدارکات یگان ها و ترس از محاصره شدن و نابودی، آنان را نگران نموده بود. بعلاوه، مورد اصابت قرار گرفتن دو دستگاه تانک و سه دستگاه خودرو و چندین کوپه مهمات موشک تاو توسط آتش توپخانه دشمن که همراه با تلفات زیادی بود، در روحیه فرماندهان و مدافعینی که متوجه از بین رفتن مهمات ضد تانک خود شده بودند، اثر منفی برجای گذاشته بود، چرا که جایگزینی مهمات به سبب قطع خطوط مواصلاتی امکان نداشت. خبر انهدام آمبولانس و اسارت سرنشین های آن در سه راهی قهوه خانه که از منطقه دوسلک و چنانه به عقب آمده بود، در بعد از ظهر همین روز که مؤید ناامن بودن عقبه و قطع خطوط مواصلاتی این یگان بود، بیش از بیش موجبات نگرانی فرماندهان را فراهم کرد.(عملیات فتح المبین، 1384،ص 114و 115)
در مقایسه توان رزمی نیروهای خودی در محور چنانه دوسلک با نیروهای عراقی به کار رفته در این محور، همین قدر کافی است که بگوئیم توان رزمی نیروهای عراقی15 برابر نیروهای خودی بوده است، با این وضع و نبود امکانات توپخانه‌ای مناسب در منطقه، نیروهای خودی شامل گروه رزمی 37 زرهی و گروه رزمی 138 پیاده و قسمتی از گروه رزمی 141 از لشکر 21 پیاده توانستند در مقابل نیروئی با استعداد 15 برابر توان رزمی خود مقابله و مقاومت نمایند، در صورتیکه معمولاً توان رزمی نیروی حمله ور حداکثر سه برابر نیروهای مدافع در نظر گرفته می شود. این نیروها زمانی به عقب نشینی تن در دادند که راهی جز آن برایشان نمانده بود آنها در روز ششم مهر، قهرمانانه با دشمن جنگیدند و بسیاری از آنان به شهادت رسیدند. و باز هم همین یگان ها بودند که سریعاً سازماندهی شدند و به نبرد خود با دشمن ادامه دادند. (ارتش در هشت سال دفاع مقدس، ج1، ص 103و 104) در روز ششم مهر، لشکر92 به تیپ اعلام می نماید؛ پشتیبانی هوایی انجام شد، عقب نشـینی نکنید، زیرا تیپ37 منهدم خواهد شد و به تیپ37 مأموریت داده می شـود بـا یک گروه رزمی در ساعت1600 روز ششم، تک نموده و ارتفاعات علی گره زد را از سمت دوسلک اشغال نماید. تیپ2 پس از موفقیت تیپ37، با استفاده از کلیه امکانات و پشتیبانی به سمت ارتفاعات شاوریه حرکـت و ارتفاعـات شـاوریه را اشغال نماید. با توجه بـه بحـران منطقـه و گزارشـات یگـان هـا، لشـکر92 بـه کلیـه فرماندهان ابلاغ می نماید؛ به هیچ وجـه حـق عقـب نشـینی از مواضـع تعیین شده را ندارند و باید تا آخرین نفس منطقه را حفظ نمایند. نهایتاً با تهـاجم گسترده و آتش سنگین دشمن، تیپ اطلاع می دهد دشمن از پل کرخه عبـور کرده و هیچگونه مقاومتی مقدور نیست. تیـپ در ساعت 1325روز ششم مهر، سعی می کند مواضع غرب کرخـه را اشغال نماید، در صورتی که فقط پنج دستگاه تانک در اختیـار دارد و دشـمن در سراسر غرب رودخانه مستقر شده و با توپخانه نیروهای مستقر در شرق کرخه را زیر آتش دارد. بدین ترتیب دشمن که انتظار عبور بلامانع از پل کرخه را داشت تا ششم مهر پشت پل کرخه متوقف گردید. همچنین در ادامه شش روز نبرد مداوم و بسیار سخت و وارد شدن تلفات و ضایعات سنگین به نیروهای خودی در محور موسیان، عین خوش، پای پل کرخه، تیپ2 زرهی دزفول طی پیام رمز شده به شماره 6728 به لشکر 92 اعلام می دارد از دو گردان تانک تیپ، تنها 15 دستگاه حاضر بکار و در موضع می باشد و از دو گردان پیاده تیپ فقط می توان یک گروهان ناقص سازماندهی کرد. بعلاوه، گردان 283 سوارزرهی هم دو قبضه موشک انداز تاو و دو قبضه خمپاره انداز در مواضع دارد و با این وضعیت استعداد تیپ در حدود یک گروه رزمی می باشد.(کارنامه عملیاتی لشکر92 زرهی صفحه 72 سال 1359) لشکر 92 زرهی نیز در تاریخ 5/7/59 طی گزارشی اعلام می دارد:
(الف) تیپ 1 لشکر، مستقر در منطقه عمومی کوشک، طلائیه تا شلمچه کاملاً منهدم شده است.
(ب) تیپ 2 لشکر، دارای تلفات سنگین و تا پل نادری کرخه عقب نشینی نموده است.
(ج) تیپ3 لشکر، تا تپه های الله اکبر عقب نشینی کرده و تلفات سنگینی داشته است.
(د) شهر اهواز از سه محور جنوب شرقی، جنوب غربی و جنوب زیر آتش توپخانه دشمن قرار گرفته است.
(هـ) نیروهای عراقی پل خرمشهر را تخریب و تماس تلفنی با خرمشهر قطع شده است.
(و ) در اثر حمله و بمباران شهر آبادان توسط نیروهای عراقی31 نفر شهید و 93 نفر مجروح گردیدند.
در ساعت2400 در بازجویی از اسرای دشمن، مشخص گردید دو تیپ زرهی و یک تیپ مکانیزه با پشتیبانی پنج گردان توپخانه و یک گردان ضد هوایی شلیکا در پشت کارخانه نورد اهواز مستقر شده‌اند.
شهید سپهبد علی صیاد شیرازی در گفتار پانزدهم خود در کتاب ناگفته‌های جنگ در مورد عملیات غرب دزفول می گوید: « ارتش مهمترین قدرتی بود که وارد صحنه شد و تنها توانسته بود خاکریز سراسری بزند از جبهه آبادان تا دارخوین و بعد هم دب حردان وغرب اهواز و سوسنگرد و هویزه و دهلاویه، دشمن تا پشت رودخانه کرخه پیشروی کرده بود و چند بار هم سعی کرده بود از رودخانه کرخه بگذرد و به شوش و پل نادری دزفول بیاید و تنها جاده ارتباطی خوزستان را که جاده اندیمشک- اهواز است قطع کند. اگر این کار را کرده بود، سقوط خوزستان حتمی بود، ولی خداوند کمک کرد و نیروی هوایی ارتش در پل نادری دزفول، با هواپیما به جنگ تانک رفت و چه بسا بعضی از هواپیماها نیز سقوط کردند و از بین رفتند به خاطر اینکه دشمن نتواند از پل بگذرد. اگر گذاشته بودند جاده اندیمشک اهواز قطع می‌شد، حتی یک بار مجبور شدند پایگاه هوایی دزفول را تخلیه کنند یعنی هواپیماها را حرکت دادند و رفتند جای دیگر. خیلی زننده بود اگر پایگاه را می‌گرفتند و هواپیماها دست نخورده باقی می‌ماند و به دست آنها می‌‌افتاد، این خطر بزرگی بود، دشمن هم چنین برنامه ای داشت ولی تلفات داد الحق نیروی زمینی خوب جنگید. به قول معروف کارد به استخوانشان رسیده بود. جلوی دشمن را گرفتند وکلی تلفات به آنها وارد کردند، نیروی زمینی موفق شد آن طرف پل نادری دزفول و شمال جاده دهلران که ا رتفاعات سپتون در آنجا است راهم نگه دارد، از آن طرف هم دشمن می خواست به شوش حمله کند، جلوی آنها را گرفتند و نگذاشتند، نیروی زمینی در غرب رودخانه کرخه در صالح مشطط جای پائی هم گرفت، یک جای پا هم طرف های ارتفاعات تپه 120 و خضریه به طرف رقابیه در غرب شوش گرفت و این خطی بود که نیروی زمینی تشکیل داد و دشمن را متوقف کرد." (دهقان احمد،197:1378)
در محور شمالی غرب کرخه، سرهنگ امرا.. شهبازی فرمانده جدید تیپ2 زرهی دزفول، سریعاً نیروهای موجود تیپ2 زرهی را جمع آوری و با کمک فرماندهان باقیمانده تیپ، شبانه با انجام یک اقدام بسیار شجاعانه و سودمند سرپلی را در غرب کرخه در کنار پاسگاه ژاندارمری و تپه های خرولی و اسکندر خندان اشغال و یگان ها در نقاط سرکوب این ارتفاعات ایجاد موضع کردند و کنترل نزدیک پل کرخه و پل پی ام پی موجود را در دست گرفتند تا نیروهای دشمن نتوانند از پل عبور نمایند.
از بررسی مدارک بدست آمده از دشمن و گزارشات موجود، چنین استنباط می شود که امروز لشکر10 زرهی عراق به تیپ42 زرهی (منهای گردان تانک البعث که روز قبل در احتیاط لشکر بوده است) جهت تصرف پل و مواضع مدافعین دستور حرکت به جلو میدهد، لشکر برای تکمیل استعداد تیپ 42، گردان تانک حماد شهاب (منهای یک گروهان) سازمانی تیپ 17 زرهی را زیر امر تیپ42 زرهی قرار میدهد، گردان10 مهندسی عراق، برای روانه کردن یک پل شناور (پی ام پی) بر روی رودخانه کرخه به منظور عبور نیروهای خود آماده می شود. لشکر 10 زرهی که از طرف جناح شمالی خود نیز از طرف ارتفاعات خرولی، تپه چشمه و اسکندر خندان زیر دیده بانی و آتش پراکنده و دقیق نیروهای تیپ2زرهی دزفول بود به تیپ های 17 زرهی و 24 مکانیزه دستور دفع این نیروها را که همواره تهدیدی برای او از پهلو بودند می دهد. در حالیکه تیپ 42 زرهی لشکر 10 در حوالی سه راهی قهوه خانه آماده تهاجم می گردد، در ساعت0500 بامداد روز هفتم مهر، یگان های تیپ 84 پیاده خرم آباد که در دشت دهلران به علت تصرف مهران توسط دشمن، نتوانسته بودند خود را به مهران رسانیده و به سایریگان های تیپ ملحق شوند و بلاتکلیف مانده بودند، در اجرای دستور نیروی زمینی به عقبه لشکر10 زرهی عراق واقع در غرب رودخانه دویرج تک محدودی اجرا و پاسگاه ربوط را تصرف می نمایند. لشکر10 زرهی که با تهدید جدیدی از پهلو و عقبه روبرو میشود، در طرح خود که ادامه تک به سمت کرخه و عبور از آن است، فعلا“ تجدید نظر نموده و از ادامه تک منصرف و مواضعی را در پنج کیلومتری غرب کرخه و نیز حدود سه راهی قهوه خانه اشغال مینماید. باید توجه کنیم که در این موقعیت، حساس‌ترین منطقه برای دشمن همان پل های منطقه سرخه نادری و گدار جنوبی رودخانه برای احداث پل نظامی بوده است و به همین دلیل هم یک تیپ زرهی را (تیپ 42) به دنبال تک شبانه روز قبل مأمور تصرف پل ها می نماید. حال چگونه می شود که نمی‌تواند به جلو حرکت کند و مجبور به توقف می‌گردد، علت را می توان به شرح زیر ارزیابی کرد:
الف- مقاومت هر چند ناچیز تیپ2 زرهی در تپه های شمالی و تپه های مجاور سرخه نادری به علت دارا بودن شرایط برتر زمین، یعنی وجود تهدید در جناح شمالی
ب- عدم موفقیت لشکر 1 مکانیزه در محور جنوبی در غرب تپه های برقازه و دو سلک و در نتیجه باز بودن جناح جنوبی لشکر10 و احتمالاً صدور دستور فرمانده سپاه 3 به لشکر10 به منظور هماهنگ نمودن پیشروی لشکر1 و لشکر10
ج- حمله عناصر تیپ 84 پیاده از طریق دشت دهلران به پاسگاههای مرزی نهر عنبرو ربوط که تهدیدی برای عقبه لشکر10 زرهی عراق بود.
توقف لشکر10 زرهی در این منطقه و تلاشهای بعدی این لشکر برای تصرف ساحل غربی کرخه و عبور از آن، مؤید آن است که فعالیت های یگان های نیروی زمینی در روزهای بعد از جمله روز 13/7/59 و 23/7/59 و سپس دفاع شکل گرفته لشکر21 پیاده، موجب گردید که دشمن به صورت دائمی تا عملیات فتح المبین (2/1/61)در همین زمین و همین منطقه زمین گیر شود. فرمانده سپاه3 که لشگر 1 مکانیزه را در جلوی مواضع دوسلک ناکام و ناتوان می‌بیند، ضمن اینکه به فکر به کارگیری احتیاط خود (تیپ12 زرهی معروف به ابن ولید) در محور جنوبی می افتد، به لشکر10 زرهی دستور می دهد که با یگان مناسبی از شمال به جنوب بر روی تپه ابوصلیبی‌خات (معروف به تپه رادار) حمله و آن را تصرف نماید تا بدینوسیله با بستن پشت یگان های مدافع در دوسلک، پدافند آنها را در هم شکسته و لشگر1 مکانیزه هر چه سریعتر خود را به رودخانه کرخه برساند. (هجوم سراسری ،ج4، ص 155 تا 157) به هر حال لشکر10 زرهی در اجرای این دستور به تیپ24 مکانیزه، دستور حمله را در ساعت1600 با استعداد یک گردان صادر مینماید ولی برابر گزارشات موجود؛ تیپ24 مکانیزه، بعد از ساعتی اعلام می نماید که بعلت نداشتن نیروی احتیاط، قادر به تصرف ارتفاع ابوصلیبی خات نمی باشد.(در حالیکه در این ارتفاع نیروی مدافعی وجود نداشت) و بدینوسیله فرمانده تیپ24 از اجرای عملیات خودداری می نماید. با زمین گیر شدن لشکر10 زرهی در غرب پل‌نادری، نیروهای ایرانی که حالا تپه‌های شمالی منطقه را در دست داشتند، توانستند سرپلی نسبتاً مناسب به عمق300 تا 3000 متر در طول پنج کیلومتر را در غرب کرخه در تصرف داشته باشند.( غرش توپ ها، 1384:ص45)
13- نقش نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی در دفاع از محور شمالی خوزستان (پای پل کرخه)
نیروى هوایى ارتش جمهورى اسلامى ایران با اینکه محدودیت هایی در اجراى مأموریت در منطقه داشت، ولى با تقاضاى لشکر و قرارگاه جنوب، به نیروى هوایى دستور داده شد؛ تمامى تقدم‌‌‌ها به منطقه‌‌‌ى غرب دزفول داده شود. از این لحظه، کارکنان مؤمن و فداکار پایگاه دزفول با همکارى دیگر پایگاه‌‌‌ها، با تمامى توان به پشتیبانى از لشکر21 در غرب رودخانه کرخه پرداختند. شدت پشتیبانى نیروى هوایى به حدی بود که دشمن را از پشتیبانى هوایى خود محروم کرد، زیرا با کسب برترى هوایى توسط خلبانان تیز پرواز ایرانى، نیروى هوایى دشمن از فعالیت چشمگیر بازماند. خلبانان شجاع جمهورى اسلامى ایران، که خطر را جدى تشخیص داده بودند، با عشق به شهادت و با نیروى ایمان و توکل به خدا با جسارتى بى‌‌‌مانند به داخل فضاى مملو از آتش نیروهاى عراقى پرواز مى‌‌‌کردند. (حسن درّی56:1389 ) حماسه ایثارگرانه و تلاش‌‌‌هاى مستمر کارکنان نیروى هوایى در منطقه‌‌‌ى غرب کرخه در آن روز، واقعاً کم‌نظیر بود. کارکنان هواپیمایى نیروى زمینى ارتش (هوانیروز) نیز هر چه در توان داشتند در پیشگاه خداوند بزرگ به معرض نمایش گذاشتند و با پروازهاى سینه‌مال و در سطح پایین از چپ و راست، متجاوزان عراقى را وادار به قبول تلفات سنگین کردند. توپخانه ارتش جمهورى اسلامى ایران شگفتى‌‌‌ها آفرید و بر اساس طرح تنظیمى و با یک ارتباط صحیح و سریع به درخواست‌‌‌ها پاسخ داده مى‌‌‌شد. تمامى منطقه‌‌‌ى جلوى خط سرپل با آتش توپخانه پوشیده شده و روز روشن را براى نیروهاى متجاوز سیاه کرده بود. تلاش‌‌‌هاى دسته‌جمعی نیروها، که از ایمان به خدا و حقانیت خویش سرچشمه مى‌‌‌گرفت، ثمرات خود را نشان داد و از ساعت 9 صبح به بعد آرایش هجومى دشمن درهم شکسته شد و آثار درهم‌‌‌ریختگى در یگان‌‌‌هاى مهاجم مشاهده گردید. آهنگ پیشروى متجاوزان به سستى گرایید و ازنظر تاکتیکى تک دشمن از دور افتاد. با توجه به این امر، یگان‌‌‌هاى لشکر 21 پیاده حمزه، با اعتماد به نفس بیشتر و روحیه‌‌‌اى بالا به نبرد ادامه دادند. بقیه کارکنان لشکر نیز تا آخرین لحظه‌‌‌اى که شکست دشمن قطعى شد، هیچ‌کدام از سنگرهاى خود خارج نشده و از منطقه مسؤولیت که نه، بلکه از سنگر شرف و حیثیت خود دفاع کردند. دشمن باردیگر از ساعت11 با واردکردن نیروهاى جدید، پیشروى را آغاز کرد و گویا تصمیم گرفته بود به هر نحوى که شده تا پایان روز، منطقه سرپل را از دست نیروهاى خودى خارج سازد، لذا براى تقویت تک اصلى خود در جبهه‌‌‌ى شوش نیز به طور هم‌زمان به سمت رودخانه، نیروى زیادى را به حرکت درآورد و با این عمل مى‌‌‌خواست تهدید قوى خود را براى عبور از رودخانه ـ از دو محور شوش و پل نادرى ـ نشان دهد تا ضمن تجزیه‌‌‌ى نیروهاى ایران توجه آنها را از تمرکز بر روى پل نادرى کم نماید. فرماندهی عملیات نیروهاى جمهورى اسلامى در منطقه، با درک حیاتى بودن منطقه‌‌‌ى سرپل، مى‌‌‌دانست که دشمن توان عبور از رودخانه را حداقل در شرایط موجود ندارد، از طرفی سپاه 3 ارتش عراق براى تصرف سرپل کرخه، یک لشکر را به کار گرفته بود و با واردکردن نیروهاى تقویتى سعى داشت تک خود را استمرار بخشد، ولى نیروهاى پیشروى کننده عراقى به‌محض حرکت و قرار گرفتن در تیررس نیروهاى لشکر21 با آتش انبوهى که به‌خوبی تطبیق شده بود، روبه‌رو گشته و نابود مى‌‌‌شدند. بدین ترتیب با الطاف پروردگار و هدایت صحیح عملیات و دلاورى‌‌‌هاى کارکنان نیروى هوایى و هواپیمایى نیروى زمینى ارتش (هوانیروز) و همچنین رشادت‌‌‌هاى جان‌برکفان نیروى زمینى، تک دشمن پس از دادن تلفات سنگین از دور افتاد تا جایى که تمام حرکت‌‌‌هاى دشمن متوقف شد. تنها صداى شلیک گلوله‌‌‌هاى توپخانه های طرفین در منطقه شنیده مى‌‌‌شد. به‌این‌ترتیب، شدیدترین تک دشمن، که با شناسایى دقیق از وضعیت نیروهاى جمهورى اسلامى ایران طراحی‌شده و به‌طور دقیق به مورد اجرا گذاشته‌شده بود، توسط لشکر21 پیاده‌‌‌ى حمزه درهم شکسته شد و رویاى تجزیه خوزستان و عبور ارتش عراق به شرق کرخه را نابود کردند و آرزوى دست‌‌‌یابى دشمن به شهرهاى اندیمشک، شوش و دزفول و پیش‌‌‌بینى خونین‌شهرهای دیگر را براى همیشه به گور سپردند. شجاعت، شهامت و ایثار همه نیروهای شرکت‌کننده و شهیدان گمنامی که در شروع جنگ تحمیلى مانع تجزیه خوزستان شدند، سرآغازى بر تثبیت ارتش عراق در غرب کرخه بود. (جوادی پور, 1371, ص. 141-146)
14- نتیجه گیری
طبق طرح ابوذر، یگان های تیپ2 لشگر92 و سایر یگان هایی که تحت کنترل فرماندهی این منطقه قرار داشتند، مأموریت داشتند؛ تا با ایجاد تأخیر، مانع دستیابی دشمن به اهداف خود شوند. با عنایت به گزارشات فوق و اسنادی که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفت مشخص می شود که این مأموریت طی حداقل شش روز انجام شد و دشمن پس از یک نبرد سخت با نیروهای مدافع سرانجام در گلوگاه پل کرخه متوقف گردید و نیروهای خودی موفق شدند ضمن متوقف کردن دشمن سرپلی را نیز آن سوی رودخانه برای عملیات های بعدی حفظ نمایند. ضروری است به این نکته توجه کنیم که پیشروی لشکر10زرهی عراق از پاسگاه شرهانی تا پل کرخه را که مسافت ان حدوداً80 کیلومتر است،چنان چه با مقاومتی رو به رو نبود وبافرض این که سرعت متوسط تانک های دشمن20 کیلومتر در ساعت باشد، این مافت می بایست ظرف حداکثر چهار ساعت طی می شد، اما مقاومت و جنگ و گریز نیروهای خودی باعث شد دشمن این مسیر را در مدت120 ساعت طی کند. در نهایت لشگر92 موفق شد سرپل کرخه به عرض شش کیلومتر، از ارتفاعات «فرولید» تا رودخانه کرخه که روی هم رفته زمینی به مساحت کیلومتر مربع میشود را حفظ کند و همین سر پل بود که در پیروزی عملیات سترگ فتح المبین نقشی بسیار اساسی و تعیین کننده ایفا نمود.
رودخانه کرخه به عنوان یک عارضه حساس، در جریان هجوم سراسری عراق، عامل بازدارنده مهمی برای لشکر1 مکانیزه و لشکر های 9 و 10 زرهی دشمن در تصرف شهرهای دزفول، اندیمشک و شوش بود. لشکر 9 ارتش عراق برای گسترش تجاوز خود کوشید از دو نقطه در کرخه عبور کند اما با دلاوری یگان های حاضر در منطقه از این مقصود باز ماند. برابر اسناد موجود تیپ2 زرهی و گردان 283 سوار زرهی لشگر 92 از محور عین خوش و گروه های رزمی 37 و 138 از محور فکه، با انجام عملیات تأخیری، پیشروی دشمن را تا شرق رودخانه کرخه، به مدت شش روز به تأخیر انداختند. در تاریخ 7/7/59 مجدداً دشمن تلاش کرد در دو نقطه از رودخانه کرخه عبورکند. این اقدام در موقعیت اول و در شمال شهرستان شوش با به کارگیری یگانی از لشکر 1 مکانیزه صورت گرفت که توسط گردان 141 پیاده از لشکر 21 به فرماندهی سروان رهبر سرکوب و دشمن با دادن تلفات و ضایعات مجبور به عقب نشینی شد. در موقعیت دوم، دشمن با به کارگیری یگانی از لشکر10زرهی برای عبور از پل نادری اقدام نمود که توسط تیپ2زرهی لشکر92 و گردان 283 سوار زرهی سرکوب و مجبور به عقب نشینی گردید. در تاریخ22/7/59 برای بار سوم، لشکر10زرهی دشمن پیشروی خود را برای عبور از رودخانه از طریق پل نادری شروع کرد. لیکن در این زمان علاوه بر تیپ2 زرهی، گردان های پیاده از لشکر21 حمزه نیز در سرپل حضور داشتند و لشکر برای انجام تک مورخه 23/7/59 خود را آماده می کرد. لذا عملیات 23/7/59 توسط لشکر21 انجام شد. (بابایی،1386 ص ۴۵)
18- منابع
1- آزادبخت، مروت، (1382)، جامعه شناسی جنگ، تهران، انتشارات چاپخانه ارتش جمهوری اسلامی ایران
2- اسدی، هیبت اله، (1386)، فرماندهی در 1400، تهران، انتشارات دانشـگاه افسـری امـام (ع) علی
3- ادیب حـاج بـاقری، محسـن و همکـاران، ( 1386)، روشهـای تحقیـق کیفـی، تهـران، انتشارات بشری
4- بابایی، گلعلی، 1386، نبردهای جنوب اهواز، نشر ،تهران
5- بختیاری مقدم، حسن و محمود رستمی، (1391 )، تـأثیر آینـده پژوهـی بـر برنامـه ریـزی
6- تحلیلی بر وقایع صحنه عملیات خوزستان در سال اول جنگ،(1392)، سرتیپ 9 ستاد نصرت الله معین وزیری
7- راهبردی در سازمانهای امنیتی، فصلنامه امنیت پژوهشی، شـماره37، تهـران، انتشـارات دانشکدة فارابی
8- سنبلی محمد رسول.( 1389 )، اصول و قواعد اساسی در رزم. تهران: دانشگاه امام علی (ع)
9- سمیعی فیروز و سایرین.(1392 )، آئین نامه عملیات 2/ 01- 3 م جلد دوم
10- ثروتی، محسن و همکاران، (1391)، راهنمای آموزشی تدوین دکترین، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح
11- کالینز، جان، ام، (1973)، استراتژی بـزرگ، متـرجم کـورش باینـدر، تهـران، انتشـارات وزارت امور خارجه، چاپ چهارم
12- وزیری ،معین (1389)، صحنه عملیات خوزستان درسال اول جنگ نصرت
13- حیدری، کیومرث، (1390)، جنگهای آینده، تهران، انتشارات عقیدتی سیاسی آجا
14- علایی، حسین، (1391)، روند جنگ ایران و عراق، انتشارات مرزو بوم، تهران
15- حبیبی، نیک بخش، (1388)، بررسی میزان تأثیرپذیری شیوههای نبرد نامتقارن، تهران
16- فصلنامه مدیریت نظامی دانشگاه افسری امـام علـی(ع)، شـماره 26، (ع) تهران: چاپخانه دا- اف امام علی
17- رابرت اچ، اسکیلز، (1384)، جنگ آینده، مترجم عبدالحمید حیدری، تهـران، انتشـارات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
18- رستمی، محمود، (1378)، فرهنگ واژه های نظامی، تهران، انتشارات سماجا
19- روستا، حسین، (1391)، ضرورت آینده پژوهی در سازمانهای تحقیقاتی دفاعی، فصلنامه محقق، شماره57، تهران، انتشارات ادارة تحقیقات و جهاد خودکفایی آجا
20- رشیدزاده، فتح االله، (1383)، ویژگیهای فرماندهان آینـده، اولـین همـایش راهکارهـای ارتقای کیفی دانشگاهها و مراکز آموزشی نیروهـای مسـلح، تهـران، انتشـارات دانشـگاه افسری امام علی(ع)
21- رشیدزاده، فتح اله، (1389 ) ،تربیت نظامی تهران: انشارات دانشگاه افسری امام علـی با همکاری انتشارات آوای قم
22- رزم آرا، علی( 1322 ).جغرافیای نظامی ایران، خوزستان، انتشارات وزارت امور خارجه
23- وفیق السامرایی ،م ، عدنان قارونی ، (1380) ویرانی دروازه شرقی ،مرکز فرهنگی نمایندگی ولی فقیه در سپاه
24- عبد الحلیم ابو غزاله، نادر نوروز شاد(1380) مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
25- صفوی، سید یحیی(1384)، مقدمه ای بر جغرافیای نظامی ایران، انتشارات دانشگاه امام حسین، چاپ سوم
26- سید یعقوب حسینی،(1393)،تیپ2 لشگر زرهی در آغاز جنگ تحمیلی ،هیت معارف جنگ،ایران سبز.
27- معاونت تحقیق و پژوهش. دکترین عملیات نیروی زمینی(1385). تهران: دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
28- محمدی نجم، سیدحسین، (1387)، جنگ شناختی، تهران، انتشارات مرکز آینده پژوهـی و فناوری دفاعی
29- نوروزی محمد تقی (1385).فرهنگ دفاعی امنیتی. تهران: انتشارات سنا.
30- حسن درّی.( ۱۳۸۱ ) هجوم سراسری-جبهه جنوبی، در کارنامه نبردهای زمینی. مهدی انصاری. چاپ اول. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
مطالب بیان شده بسیار مفید و ارزشمند بود انشاالله با شفاف سازی انسان های آزاده همچون شما عزیزان حقایق جنگ و دفاع مقدس بویژه نقش ارتش غیورمان که بدلایل سیاسی و منافع بعضی اشخاص کمرنگ شد، برای مردم عزیزمان روشن گردد.