تبیین راه وصول اقیانوس ها به کشورهای ساحلی با تأکید بر دریاهای اقیانوس هند
بسمه تعالی
تبیین راه وصول اقیانوس ها به کشورهای ساحلی با تأکید بر دریاهای اقیانوس هند
سید ناصر حسینی[1]
چکیده:
خانه ما زمین دارای اقیانوس هایی است که بیشتر آن را پوشانده اند و قاره هایی دارد که بالای سطح دریا ها قرار دارند. زندگی بر روی سیاره زمین از دریاها منشأ گرفته و اقیانوس ها هم در ادامه به خانه تعدادی از جانوران تبدیل شده اند. دریاها منابع سرشار انرژی و راههای دریایی بهترین مسیر های ارتباطی مردم جهان هستند. امکانات دریایی برای بهره برداری و ارتباط ملل جهان، اررانترین و سهل الوصول ترین هستند. کشورهایی که از نظر سرزمینی امکانات بهتری برای وصول به دریاها دارند از نظر قدرت جغرافیایی و موقعیت ژئوپلیتیکی قابلیت بالاتری را برای رقابت با همتایان خود دارا می باشند. اقیانوس ها و به قولی آب های آزاد توسط دریاها و دریاهای بسته و نیمه بسته و ... سپس به کشورهای ساحلی متصل شده و از نظر حقوقی قلمرو های دریای سرزمینی، قلمرو منطقه مجاور، قلمرو انحصاری اقتصادی و قلمرو فلات قاره آنها را تشکیل می دهند. در این مقاله سعی بر این است تا ضمن تعریف کوتاهی از اصطلاحات فوق، دریاهای وابسته به اقیانوس های جهان را برشماری کرده سپس بطور موردی دریاهای موجود در اقیانوس هند را توصیف نماییم.
|
کلید واژه ها: اقیانوس ها، راههای آبی، قلمروهای ابی، ژئوپلیتیک، دریاها
1- مقدمه
بیش از 71 درصد زمین را آب پوشانده است. عمیق ترین نقطه اقیانوسها در محلی به نام میندانائو در اقیانوس کبیر قرار دارد که عمق آن حدودا 15793 متر میباشد. تقسیم بندی آبهای زمین به مراتب از تقسیم بندی خشکی ها مشکل تر است. زیرا تمامی آبها به هم متصل هستند و خشکی ها به مثابه جزیره ای بزرگ بر روی آب ها و اقیانوس های جهان قرار دارند. ولی تقسیم بندی آبهای زمین بر اساس وضعیت و وسعت شان نسبت به قارهها به شرح جدول زیر صورت گرفته است. (1)
آب ها |
وسعت به کیلومتر مربع |
خشکی ها |
وسعت به کیلومتر مربع |
اقیانوس آرام |
166000000 |
قاره آسیا |
42200000 |
اقیانوس اطلس |
83000000 |
قاره آفریقا |
30000000 |
اقیانوس هند |
74000000 |
قاره اروپا |
10059000 |
اقیانوس منجمد شمالی |
15000000 |
اقیانوسیه |
9000000 |
اقیانوس منجمد حنوبی |
20000000 |
قاره آمریکا |
43000000 |
جمع |
358000000 |
جمع |
134259000 |
جدول شماره (1) وسعت اقیانوس های پنجگانه و خشکی های جهان
بنابراین پنج اقیانوس در جهان وجود دارد. با این حال، چنانچه اقیانوس اطلس و آرام به دو بدنه آبی مجزا یعنی اقیانوس اطلس شمالی و جنوبی به اقیانوس آرام شمالی و جنوبی تقسیم شوند، تعداد اقیانوس های جهان به عدد هفت می رسد. پیش از این، تنها چهار اقیانوس در جهان به رسمیت شناخته شده بود. اقیانوس آرام، اطلس، هند، و منجمد شمالی، اما پس از آنکه در سال 2000 سازمان بین المللی آبنگاری یا هیدروگرافی، پس از مطالعات فراوان تصمیم گرفت اقیانوس منجمد جنوبی را بعنوان اقیانوسی مستقل نامگذاری نماید. تعداد اقیانوس ها به پنج رسید. این اقیانوس از بخش های جنوبی اقیانوس آرام، اقیانوس اطلس و اقیانوس هند گسترش یافته است. اقیانوس ها مجموعاً 70% سطح زمین را می پوشانند. به عبارتی دقیق تر، با توجه به جدول فوق مساحت سطح آب های کره زمین در حدود 358 میلیون کیلومتر مربع است که شامل 5 اقیانوس می باشد. و مساحت خشکی ها حدود 134259000 کیلومتر مربع است.
بدین ترتیب، در سیاره زمین به جهت سهولت، کنوانسیون جهانی پنج بدنهی آبی عمده فوق را به رسمیت می شناسد. در بخش زیر در مورد این مناطق اطلاعات مختصری همراه با اطلاعات پایهای از آنها از قبیل محل، اندازه، وسعت، عمق، و غیره ارائه میشود.
2- اقیانوسهای روی زمین
تصویر زیر محل پنج اقیانوس را بر اساس موقعیت خشکیهای قارهای نشان میدهد.
نقشه شماره (1) نقشه آب های جهان
2-1- اقیانوس آرام
اقیانوس آرام بزرگترین و همچنین عمیقترین اقیانوس در جهان به شمار میرود که در سرتاسر منطقهی وسیعی گسترش یافته است، و به عبارت دیگر، پهنای آن حداقل 5/45% از سطح زمین میباشد و مرزهای آن از زمینهای آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی در شرق، و روسیه، ژاپن، استرالیا و گروههای مختلفی از کشورهای جزیرهای در غرب امتداد یافته است. در جهت مرزهای شمالی و جنوبی به ترتیب، اقیانوسهای منجمد شمالی و منجمد جنوبی قرار دارند.
گودال ماریانا عمیقترین گودال سیاره ماست، که در اقیانوس آرام واقع شده است. نقطهی Challenger Deep از این گودال ( به عمق 10900 متر) عمیقترین قسمت زمین به حساب میآید. در این اقیانوس، تقریباً تمامی مرزها توسط مناطق فرورانشی subduction zones مشخص شدهاند. (ویکی پدیا- دانشنامه آزاد)
2-2- اقیانوس اطلس
اقیانوس اطلس در سرتاسر منطقهای به مساحت حدود 85000000 کیلومتر مربع گسترش یافته، و تخمین زده میشود که 20 درصد از سطح زمین توسط این اقیانوس اشغال شده است. اقیانوس اطلس دومین اقیانوس بزرگ جهان است که مرز آمریکای شمالی از آفریقا و اروسیا (اروپا و آسیا) را مشخص میکند. این اقیانوس که اصولاً به شکل S میباشد، توسط دو خشکی یا زمین آمریکایی در غرب، و اوراسیا و قاره آفریقا در شرق هم مرز است. مرز شمالی در پایین اقیانوس منجمد شمالی واقع است، در حالی که مرز جنوبی در نزدیکی اقیانوس منجمد جنوبی قرار دارد. گودال پورتوریکو Puerto Rico عمیقترین نقطه اقیانوس اطلس است، و در حدود 8648 متر عمق دارد. یکی از ویژگیهای اصلی این بدنهی آبی، پشته یا شیار میان ـ اقیانوسی است که تقریباً درسرتاسر کل طول آن امتداد دارد.(همان)
2-3- اقیانوس هند
اقیانوس هند که به عنوان سومین اقیانوس بزرگ در این سیاره به ثبت رسیده است، حدود20 درصد از سطح آب کره زمین را پوشش میدهد، و مساحتی حدود 74000000 کیلومتر مربع را در بر میگیرد. این اقیانوس توسط شبه قاره هند در سمت شمال و اقیانوس منجمد جنوبی در سمت جنوب احاطه شده است. و در سمت غرب شبه قاره آفریقا قرار دارد و در سمت شرق با استرالیا و آسیای جنوب شرقی هم مرز میباشد. در اقیانوس شناسی از میان پنج بدنهی آبی، این تنها اقیانوسی است که با نام یک کشور نامگذاری شده است. عمیقترین نقطهی آن گودال جاوه شناخته شده است که دارای عمق 7125 متر میباشد.(همان)
2-4- اقیانوس منجمد شمالی
اقیانوس منجمد شمالی کوچکترین اقیانوس از پنج اقیانوس جهان میباشد که در نیمکره شمالی مجاور با سرزمینهای قطب شمال واقع شده است و منطقهای به مساحت 15000000 کیلومتر مربع را پوشش میدهد. از نظر عمق، این اقیانوس در مرتبهی آخر قرار میگیرد. گفته میشود که این بدنهی آبی، بالای شصت درجه عرض شمالی (به طور تقریبی) موجود میباشد. اقیانوس منجمد شمالی توسط گرینلند، روسیه، سیبری، بخشهایی از اروپا و آمریکای شمالی احاطه شده است. در مرز این بدنهی دریایی، آمریکای شمالی و اروسیا (اروپا و آسیا) واقع شدهاند. عمیقترین نقطهی (حوضه اروسیا) منجمد شمالی در حدود 5450 متر به ثبت رسیده است. بخشی از اقیانوس منجمد شمالی که در منطقه قطبی واقع شده، در تمام طول سال از یخ پوشیده است. در نتیجه، در مقایسه با دیگر اقیانوسها، این اقیانوس از شوری کمتری برخوردار است.
2-5- اقیانوس منجمد جنوبی
اقیانوس منجمد جنوبی همچنین به عنوان اقیانوس قطب جنوب شناخته شده است، و به تازگی در فهرست اقیانوسهای جهان قرار گرفته است. همانطور که از نام آن پیداست، این اقیانوس، بخش جنوبی قاره قطب جنوب را احاطه کرده است. از نظر ابعاد، چهارمین اقیانوس بزرگ جهان بوده که منطقهای بزرگتر از اقیانوس منجمد شمالی حدود 200000000 کیلومتر مربع را پوشش میدهد. این اقیانوس با سه اقیانوس هند، اقیانوس اطلس و اقیانوس آرام هم مرز میباشد. در مورد عمیقترین نقطه این بدنهی دریایی اطلاعات کمی وجود دارد. با این حال ادعا میشود که گودال ساندویچ جنوبی South Sandwich trench عمیقترین نقطهی این اقیانوس است که دارای عمق حدوداً 7235 متر میباشد. چنین مطرح شده است که این بدنهی آبی، سطح زمین را در زیر شصت درجه عرض جنوبی (به طور تقریبی) پوشش میدهد.(همان)
3- را ههای وصول کشورهای ساحلی به اقیانوس ها
اقیانوس ها و به قولی آب های آزاد توسط دریاها و دریاهای بسته و نیمه بسته و ... به کشورهای ساحلی متصل شده و از نظر حقوقی قلمرو آب های داخلی، دریای سرزمینی، قلمرو منطقه مجاور (نظارت)، قلمرو انحصاری اقتصادی و قلمرو فلات قاره آنها را تشکیل می دهد. در این مقاله سعی بر این است تا ضمن تعریف کوتاهی از اصطلاحات فوق، دریاهای وابسته به اقیانوس های پنجگانه را برشماری کرده سپس بطور موردی دریاهای موجود در اقیانوس هند را توصیف نماییم.
3-1- آب های داخلی[2]
آبهای داخلی به آبهایی (اعم از دریاچه، رودخانه، باتلاق، برکه، مانداب و ...) اطلاق می شود که در داخل قلمرو سرزمین اصلی قرار گرفته و یا در سواحل قبل از خط مبدأ واقع شده باشند. از آنجا که آبهای داخلی قبل از خطوط مبدأ در مبحث جغرافیای سیاسی برون ساحلی مورد توجه است، براساس ماده 8 کنوانسیون 1982 حقوق دریاها، آبهای داخلی یا ملی[3] آبهایی اند که پشت خط مبدأ دریای سرزمینی و سایر مناطق دریایی قرار گرفته و اغلب از خلیج های کوچک، آبگیرها، بنادر و آبهای پشت خط مبدأ مستقیم تشکیل شده اند. (پیشگاهی فرد، 1395: 6)
3-2- دریای سرزمینی
براساس کنفرانس 1958 ژنو در جهت تثبیت حق حاکمیت دولت ساحلی بر دریای سرزمینی، حق حاکمیت دولت بر ماورای قلمرو خشکی و آبهای داخلی، تا منطقه ای از دریا که متصل به سواحل آن دولت است، دریای سرزمینی خوانده می شود. در آبهای سرزمینی برای کشتی ها حق عبور بی ضرر وجود دارد و علت ان هم در فراز، عدم توقف هواپیماها و در کف، احتمال بهره برداری از منابع است و حدود آن مطابق مصوبه کنوانسیون 1982 دوازده مایل دریایی تعیین شده است. (همان، 12)
3-3- قلمرو منطقه مجاور
منطقه مجاور که به آن منطقه نظارت نیز گفته می شود قلمروی در ماورای دریای سرزمینی است که در آن دولت های ساحلی از برخی حقوق و انواعی از حاکمیت برخوردارند. این حقوق عمدتاً مربوط به قوانین گمرکی، مالی، بهداشتی و مهاجرتی است. منطقه مجاور در پشت دریای سرزمینی به عنوان سومین قلمرو دریایی (بعد از آبهای داخلی و دریای سرزمینی) تحت حاکمیت (محدود) دولت ساحلی قرار گرفت و محدوده آن دوازده مایل دریایی در پشت قلمرو دریای سرزمینی تعیین شده است. (همان، 14)
3-4- قلمرو منطقه انحصاری اقتصادی
چهارمین قلمرو در آبهای برون ساحلی کشورها، منطقه انحصاری اقتصادی است. این قلمرو منطقه ای است به عرض دویست مایل از خط مبدأ (اعم از خط مبدأ عادی یا مستقیم) که در آن دولت ساحلی از حقوق انحصاری بهره برداری از منابع طبیعی و برخی صلاحیت های دیگر برخوردار است و دولت های دیگر از حق آزادی پرواز بر فراز، کشتی رانی روی آب (در محدوده دریای سرزمینی با رعایت عبور بی ضرر قابل تعلیق و در بقیه قلمرو عبور همراه با توقف)، حرکت زیردریایی در داخل آب و کابل کشی و لوله گذاری در کف این قلمرو برخوردارند. (همان، 15)
3-5- قلمرو فلات قاره
از نظر جغرافیایی، فلات قاره بخشی از کف دریاست که با شیب ملایمی از خط پست ترین جزر تا نقاط عمیق (به طور متوسط 130 متری) امتداد می یابد. از این نقطه کف دریا دارای شیب تندی می شود که به 1200 تا 3500 متر عمق می رسد که این بخش را سراشیب قاره می گویند اما کنوانسیون 1982 مفهوم حقوقی فلات قاره را بشرح زیر تعریف نموده است: « فلات قاره دولت ساحلی، متشکل است از بستر و زیربستر مناطق زیر آب در ماورای دریای سرزمینی در امتداد دامنه طبیعی قلمرو سرزمینی کشور تا لبه بیرونی حاشیه قاره، یا در مواردی که لبه بیرونی قاره تا این مسافت نباشد تا مسافت200 مایل دریایی از خطوط مبدأیی که برای تعیین عرض دریای سرزمینی استفاده می شود.» (همان، 18)
3-6- دریاهای آزاد
براساس آخرین تعریفی که در کنوانسیون 1982؛ کلیه قسمت های دریا که جزء منطقه انحصاری اقتصادی، دریای سرزمینی یا آبهای داخلی کشورها یا بخشی از آبهای مجمع الجزایری نباشند دریای آزاد نامیده می شود و به روی همه دولت ها باز است. (همان،22)
3-7- دریاهای بسته
براساس تعریف کنوانسیون 1982 حقوق دریاها، دریای بسته به دریای کوچک داخلی که به وسیله دو کشور یا بیشتر محاط شده و توسط آبراه باریکی به دریای آزاد مرتبط باشد گفته می شود و اصطلاح دریاهای نیمه بسته به پهنه ای از دریا اطلاق می شود که در حاشیه اقیانوس مادر قرار گرفته و به وسیله قلمرو خاکی دو یا چند کشور محصور شده باشد. (همان، 26)
4- مهمترین دریاهای متصل به اقیانوس های جهان
در واقع دریاها راههای ارتباطی خشکی ها در مناطق مختلف کره زمین و منطقه آبی فاصل بین خشکی ها، سواحل و کشورهای ساحلی با اقیانوس ها هستند که مهمترین دریاهای واقع شده در پنج اقیانوس جهان از روی نقشه جغرافیایی جهان بشرح جدول زیر برشماری شده است و از آنجا که موضوع اصلی مقاله معرفی «دریاهای اقیانوس هند» است که نگارنده در این مقاله تلاش می کند تا این دریاها را معرفی نماید.:
اقیانوس آرام |
اقیانوس اطلس |
اقیانوس هند |
اقیانوس منجمد شمالی |
اقیانوس منجمد جنوبی |
دریای اختسک |
دریای کارائیب |
دریای عرب |
دریای سفید |
دریای آمونسن |
دریای ژاپن |
دریای سارگاسو |
دریای سرخ |
دریای سیبری شرقی |
دریای ودل |
دریای زرد |
دریای شمال |
دریای عمان |
دریای بارنتس |
دریای راس |
دریای شرق چین |
دریای مدیترانه |
دریای تیمور |
دریای لینکلن |
دریای دیویس |
دریای جنوبی چین |
دریای سیاه |
دریای لاکادیو |
دریای کارا |
دریای بلینگهاوزن |
دریای فیلیپین |
دریای بالتیک |
دریای آندامان |
دریای لاپتف |
- |
جدول شماره (2) مهمترین دریاهای متصل به اقیانوس های پنجگانه جهان
4-1- دریای عرب
دریای عرب پهنه ای است در شمال شرقی اقیانوس هند میان شبه جزیره عربستان و هندوستان، در شمال متصل به دریای عمان که به خلیج فارس می پیوندد. این دریا جزئی از اقیانوس هند به شمار می آید که حداکثر پهنای آن را 2400 کیلومتر مربع و حداکثر ژرفای آن را 5000 متر برآورد کرده اند. بزرگترین رودخانه ای که به دریای عرب فرو می ریزد رود سند در هند و پاکستان است. (ویکی پدیا - دانشنامه آزاد)
کشورهایی که با این دریا کرانه دارند عبارتند از: عمان، ایران، یمن، پاکستان، هند و امارات متحده عربی و شهرهای مهم کرانه ای این دریا بمبئی در هند و کراچی در پاکستان است.
در قرن های 18و 19 دریای عرب به سواحل یمن و جنوب عمان گفته می شد. اما امروزه دریای عرب براساس تعریف سازمان آبنگاری بین المللی، پهنه آبی است که از خلیج عمان تا تمام سواحل هند و پاکستان و بخشی از ساحل شرق ایران را تا سواحل جیبوتی در شاخ افریقا را در بر می گیرد. و بصورتی دقیق تر طول و عرض جغرافیایی و محدوده مرزی آن براساس اعلام سازمان آبنگاری بین المللی چنین بیان شده است: در غرب از مرز غربی خلیج عدن و جنوب شبه جزیره عربی تا سواحل غربی ایران و تمام سواحل پاکستان تا سواحل شبه قاره در غرب هند و پایین ترین نقطه جنوب آخرین جزیره مالدیو، نقطه شرقی شبه جزیره عربی، جهت شرقی راس هافون و خط مستقیم حد غربی دریای لاکادیو را شامل می شود. (همان)
نام دریای عرب در اسناد تاریخی و مکتوبات عربی و غیرعربی بسیار مختلف ذکر شده است. این دریا با نام های بحر فارس، بحر عجم، بحر المحیط العجم، بحر اخضر، بحر مکران، دریای اریتره، دریای لکشادو، بحر هندوس، دریای سند، بحر دریا، سند سگر، گجرات، دریای رومروم و دریای پاکستان نامیده شده است. به همین دلیل عده ای از نویسندگان در هند و پاکستان آن را بحر مکران می نامند و در ایران عده ای آن را دریای پارس می گویند. در میان جغرافی نویسان اسلامی نام دریای عرب برای اولین بار در دو قرن اخیر ظاهر شده است. این نام را ابتدا استعمار گران اروپایی در نقشه ها رایج نمودند. در منابع عربی و اسلامی کلاسیک اعم از رحله نویسان و مسالک و ممالک نویسان و تاریخ نویسان نامی از بحر عرب نیامده بلکه آنها کل این دریا را بحر فارس نامیدهاند. «تا سال ۱۹۵۸ هیج نوشته، سند و مکتوبی به زبان عربی وجود ندارد که عبارت خلیج عربی را برای خلیج فارس بکار برده باشد اما عکس موضوع صادق است یعنی در مکتوبات عربی بسیار زیادی، دریای عرب امروزی با نام بحر فارس و بحر محیط العجم و یا بحر مکران یا کرمان نام برده شده است. از جمله در آثار شخصیتهای برجسته ای مثل: ابن خردادبه -قدامة بن جعفر-یعقوبی - ابن فقیه همدانی- ابن رسته، سهراب - علی بن حسین مسعودی- اصطخری - بزرگ بن شهریار - مطهر بن طاهر مقدسی - ابوریحان بیرونی -ابن حوقل -مقدسی -ابن بلخی -شریف ادریسی -محمد بن نجیب بکران - زکریای قزوینی - ابوالفدا - شمسالدین انصاری دمشقی -شهابالدین نویری - ابن وردی - ابن بطوطه - مصطفی کاتب چلبی قسطنطنی - ابن خلدون - طبری - الماوردی -دریای عرب امروزی بنامهای بحر فارس و یا نامهایی غیر از دریای عرب بکار رفته است. (همان)
نقشه شماره (2) دریای عرب
4-2- دریای عمان
دریای عُمان یا دریای سیستان یا دریای مکران به عربی خلیج عمان و در جغرافیای امروز به پهنهای آبی گفته میشود که خلیج فارس را از طریق خاور به تنگه هرمز و دریای عرب یا دریای مکران وصل میکند. سواحل خاوری ایران در شمال این دریا و سواحل شمال عمان و بخش کوچکی از امارات در جنوب آن جای دارند. به طور رسمی در سازمانهای بینالمللی و زبانهای دیگر آن را خلیج عمان مینامند. اما در جغرافیای اسلامی دریای عمان نام دارد که در قدیم شامل منطقه فعلی دریای عرب نیز گفته میشده است و گاهی به آن دریای مکران و دریای اخضر نیز میگفتهاند.
بر اساس تعریف سازمان آبنگاری بین المللی مرز شمال غربی خلیج عمان خطی است که رأس لیمه در ساحل شبهجزیره عربستان را به رأس الکوه در ساحل ایران متصل میکند و مرز جنوب غربی آن خطی است که رأسالحد در پیشرفتهترین برآمدگی جنوب شرقی شبهجزیره عربستان، را به جیوانی در ساحل پاکستان متصل میکند.
در منابع تاریخی قدیمی تر تمام پهنه این خلیج و دریای عرب فعلی را مجموعاً به نامهای دریای مکران و بحر اخضر و در بعضی منابع اروپایی قدیم با نام دریای اریترا و دریای رومیروم و دریای هندوس نیز یاد کردهاند که گاهی به کل اقیانوس هند و پهنههای آبی مرتبط با آن نیز گفته میشده است. نام این دریا به همراه دریای عرب امروزی از سوی جغرافی نویسان مسلمان، هندی هاو پارسیان مکران که گویا تغییر یافته (مهی خوران) است و اروپائیان با تلفظ Mecran- Makrann بکار بردهاند. گاهی اوقات دریای مکران به آبهای کل جنوب ایران و پاکستان فعلی و دریای عمان نیز به سواحل عمان اطلاق شده است. عمانا[4] در نقشه سفرنامه پریپلوس نام یکی از شهرهای جنوب ایران و در فاصله غرب چابهار فعلی و بندر سک بوده است. (نگاه شود به نقشه پریپلوس) حاکمیت بی چون و چرای ایران در دو سوی آبهای خلیج فارس و دریای مُکران و جزایر این دو دریا در طول تاریخ چند هزار ساله مسئلهای انکارناپذیر است. مردم محلی از این منطقه به عنوان دریای سیستان یا دریای جنوب نیز یاد کرده اند. بندر راهبردی چابهار که تنها بندر اقیانوسی ایران است نیز در شمال این دریا قرار دارد و نزدیکترین و آسانترین راه دسترسی کشورهای آسیای میانه که محصور در خشکی اند به آبهای آزاد است. (همان)
نقشه شماره(3) دریای عمان موسوم به خلیج عمان
4-3- دریای لاکادیو یا دریای لاکشادویپ
دریای لاکادیو واقع دراقیانوس هند است. این دریا بخشی از هندوستان شامل جزایر لاکشادویپ، مالدیو و سری لانکا است که در غرب کرالا قرار دارد. این دریا ۷۸۶٬۰۰۰۰ کیلومتر مربع مساحت داشته و میانگین عمق آن ۱٬۹۲۹ متر و حداکثر ژرفای آن ۴٬۱۳۱۱ متر است. آبهای دریای لاکادیو گرم بوده و درجه حرارت آن تقریباً در طول سال ثابت است بهطوریکه در تابستان میانگین دمای آن ۲۶-۲۸ درجه سانتیگراد و در زمستان ۲۵ درجه سانتیگراد است. شوری آب آن در مرکز و بخشهای شمالی ۳۴ در هزار بوده و در جنوب به ۳۵ در هزار میرسد. سواحل دریای لاکادیو ماسهای است اما بخشهای ژرفتر آن از گل و لای پوشیده شده است. این دریا همچنین از نظر زیست دریایی غنی بوده و تنها در خلیج مانار۳٬۶۰۰ گونه وجود دارد. (همان)
نقشه شماره (4) دریای لاکادیو laccadive sea
4-4- دریای سرخ
دریای سرخ که به عربی البحرالاحمر گفته می شود، خلیجی از اقیانوس هند است که بین شبهجزیره عربستان و شمال شرقی قاره آفریقا قرار دارد. دهانه بابالمندب آن را به اقیانوس هند میپیوندد. کانال سوئز در شمال آن را به دریای مدیترانه وصل میکند. همسایگان این دریا کشورهای عربستان سعودی، یمن، جیبوتی، اتیوپی، سودان، مصر، اسرائیل و اردن میباشند. این دریا حد فاصل میان دو قاره آسیا و آفریقا است. مساحت آن ۴۳۸۰۰۰ کیلومتر مربع میباشد که از این حیث پانزدهمین دریای جهان به شمار میرود. دریای سرخ حدود ۲۲۵۰ کیلومتر طول و پهنترین قسمت آن ۳۵۵ کیلومتر پهنا دارد. عمیقترین نقطه آن حدود ۲۲۱۱ متر عمق دارد و عمق متوسط این دریا ۴۹۰ متر میباشد. دریای سرخ از طریق کانال سوئز به دریای مدیترانه و از طریق تنگه بابالمندب با خلیج عدن و اقیانوس هند ارتباط دارد. همچنین خلیج ایلات در دریای سرخ واقع شدهاست. پیشتر به این دریا، دریای قلزم گفته میشد. آن را خلیج عربی و به عربی لخلیج العربی و دریای حجاز نیز مینامیدند. برخی بر این باورند که داستان گذشتن بنیاسرائیل و موسی از دریا که در تورات آمده به دریای سرخ اشاره دارد.
نقشه شماره (5) دریای سرخ
بیشتر دریاها به دلیل بازتابش رنگ آسمان به رنگ آبی هستند و به همین دلیل وقتی دریا طوفانی است برنگ خاکستری دیده میشوند. اما دو دریا در حالت عادی برنگ آبی نیستند یکی دریای سیاه که تقریباً سیاه دیده میشود و یکی هم دریای سرخ است. در دریای سرخ مقادیر زیادی از نوعی جلبک به نام Trichodesmium erythraeum وجود دارد که مرگ آنها رنگ دریا را به رنگ قهوهای مایل به سرخ درمیآورد. هرچند که معمولاً دریا به رنگ آبی– سبز تیره است. با توجه به اینکه رنگ هر شیئی بر اثر بازتابش نور مشخص میشود، بنابراین ترکیبات موجود در آب میتوانند طیفهای خاصی از نور را باز بتابانند. از اینرو چون آب خالص بیرنگ است، رنگ آن تابع مواد معلق در آن است. (ویکی پدیا- دانشنامه آزاد)
دریای قرمز بین زمینهای خشک، بیابانی و نیمهبیابانی قرار دارد. سیستمهای مرجانی آن بخصوص بدلیل عمق بیشتر و جریانهای مؤثر آب ایجاد شده است. آب دریای قرمز بطور دائم بین دریای عرب، اقیانوس هند و از طریق خلیج عدن تبادل میشود. این عوامل فیزیکی اثر شوری بالای ناشی از تبخیر آب در مناطق شمالی و آبهای نسبتاً گرم در جنوب را کاهش میدهد.
آب و هوا در دریای سرخ در نتیجه دو نوع باد موسمی شکل میگیرد: باد موسمی شمال شرقی و جنوب غربی. بادهای موسمی بدلیل تفاوت دمای بین خشکی و دریا ایجاد میشود. دمای بسیار بالای و شوری بالا باعث شده است که دریای سرخ یکی از گرمترین و شورترین منابع آب جهان باشد. متوسط دمای آب دریای سرخ در تابستان، 26 درجه در شمال و 30 درجه در جنوب است و دمای زمستان 2 درجه تنوع دارد. متوسط دمای سالانه آبهای منطقه 22 درجه است. این دریا از نظر بادهای قوی و جریانهای آبی غیر قابل پیشبینی آن مشهور است.
بارندگی در دریای سرخ و سواحل آن خیلی کم و بالغ بر حدود 60 میلیمتر در سال است. بارانها اغلب بصورت طوفان و همراه با گرد و غبار است. کمبود باران و کمبود آب شیرین ورودی به دریا باعث تبخیر آب سالانه در حد 205 سانتیمتر میشود. نتیجه شوری بالای آب تنوعات فصلی اندک آن میباشد. یک سفر اکتشافی اخیر در عمق سواحل دریای سرخ از سودان تا اریتره نشان داد که دمای آب سطحی در زمستان 28 درجه و در تابستان 34 درجه است ولی علیرغم گرمای زیاد، مرجانها سالم هستند و ماهیهای زیادی در اطراف آنها میپلکد و علایم اندکی از سفیدشدگی مرجانی دیده میشود.
شوری. دریای سرخ یکی از شورترین آبهای جهان را دارد زیرا تبخیر آب در آن زیاد است. شوری آب بین 36 گرم در لیتر در بخشهای جنوبی (بدلیل مجاورت با خلیج عدن) تا 41 گرم در شمال و در مجاورت خلیج سوئز میرسد که تبخیر در آن بالا است. متوسط شوری آب این دریا40 گرم در لیتر است در حالی که شوری آب اقیانوسهای جهان 35 گرم در لیتر میباشد. شوری آب دریای سرخ در حد 4 درصد بیشتر از سایر آبهای جهان است عوامل آن عبارتند از:
1) میزان بالای تبخیر و بارندگی اندک
2) فقدان رودخانه یا نهرهایی که به دریا وارد شوند.
3) ارتباط محدودتر با اقیانوس هند که شوری کمتری دارد.
محدوده جزری؛ دامنه جزر و مد در مناطق شمالی دریا برابر60 سانتیمتر و در خلیج عدن در جنوب در حد90 سانتیمتر است. مناطق مرکزی دریای سرخ (منطقه جده) تقریباً بدون جزر و مد است و لذا تغییرات سطح آب در طول سال معنیدارتر است.
جریانهای دریایی؛ جزئیات مفصل جریانات دریایی دریای سرخ در دست نیست. این جریانات هم از نظر مکانی و هم زمانی ضعیف و متغیر هستند. تغییر و تنوع جریانهای دریایی از نظر زمانی و فضایی در حد 0,5 متر است و توسط باد کنترل میشود. در تابستان، بادهای شمال غربی آبهای سطحی را با سرعت 15 تا 20 سانتیمتر در ثانیه بمدت 4 ماه به سمت جنوب هدایت میکند در حالی که در زمستان جریان معکوس میشود و آب از خلیج عدن به دریا وارد میشود. مقدار خالص آب ورودی به روش دوم بیشتر است و در نتیجه در مجموع آب به سمت شمال دریا حرکت میکند. بطور کلی سرعت جریانهای مدی بین 50 تا 60 سانتیمتر در ثانیه و حداکثر 1 متر بر ثانیه در دهانه تالاب «الخرار» است. محدوده جریانهای دریایی شمال –شمال شرقی در امتداد سواحل کشور سعودی بین 8 تا 29 سانتیمتر بر ثانیه است.
رژیم باد؛ بخش شمالی دریا تحت تأثیر بادهای شمال غربی است که سرعت آنها بین 7 تا 14 کیلومتر در ساعت میباشد. در بقیه دریا و در منطقه خلیج عدن بادهای منظم و فصلی با جهت معکوس میوزد. رژیم باد تحت تأثیر تنوعات فصلی و منطقهای در سرعت و جهت است و در مجموع متوسط سرعت باد به سمت شمال افزایش مییابد. باد نیروی اصلی انتقال مواد معلق و مواد بستر دریا است. جریانهای ملهم از بادها نقش مهمی در معلق نگه داشتن رسوبات کف دریا و انتقال آنها به محل دفن آنها دارد. جریانهای دریایی ایجادشده توسط بادها از نظر تعیین مقدار و الگوی توزیع رسوبات و نقش آنها در فرسایش و بهمپیوستگی صخرههای ساحلی و بسترهای مرجانی غوطهور در دریا اهمیت اساسی دارد.
منابع حیات؛ دریای سرخ یک اکوسیستم غنی و متنوع است. بیش از 1200 گونه ماهی در آن زندگی میکنند که حدود 10 درصد آنها نمونهای در هیچ جای دنیا ندارند. از جمله آنها 42 گونه ماهی اعماق است. تنوع و غنای آن تا حدودی به دلیل صخرههای مرجانی 2 هزار کیلومتری امتداد خط ساحلی است. این صخرههای ساحلی قدمت 5 تا 7 هزار ساله دارند و عمدتاً از صخرههای مرجانی سنگی از نوع «آکروپورا» و «پوریتس» میباشند. این مرجانها مورد بازدید گونههای ماهی پلاژیک دریای سرخ و از جمله 44 گونه کوسه قرار میگیرند.
دریای سرخ البته دارای صخرههای مرجانی دور از ساحل نیز هست که برخی از آنها بصورت جزایر مرجانی در آمدهاند. تنوع خاص این دریا توسط دولت مصر به رسمیت شناخته شده و در سال 1983 پارک ملی «رأس محمد» (در انتهای صحرای سینا) تأسیس شد. قوانین آن با هدف حمایت از حیات دریایی آن توسعه یافته و کشش زیادی برای غواصان دارد. گرچه اغلب گونههای موجود در دریای سرخ بیضرر هستند ولی تعدادی از آنها برای انسان خطرناک هستند. انواع دیگر سکونتگاههای دریایی در دریای سرخ شامل بستر علف دریایی، جنگلهای حرا و باطلاقهای نمکی و برکههای شور است.
خصوصیات صخرههای مرجانی دریای سرخ؛ بین دریای سرخ و اقیانوس هند ارتباط برقرار است ولی خصوصیات آب آنها یکی نیست و برخی جنبههای آن متفاوت از اقیانوس هند است. در شرایط گرمایش زمین و تغییراتی که روی انواع حیات جانوران در دنیا میگذارد، بخوبی میدانیم که مرجانهای دریای سرخ تحمل بالایی برای دماهای بالا، شوری بیش از اندازه و کدورت آب ناشی از طوفان شن عظیم فصلی در منطقه دارند. این شرایط برای مرجانهای جاهای دیگر جهان کشنده است. صخرههای مرجانی بخصوص در بخش شمالی و میانی دریا توسعه یافته در حالی که قسمت جنوبی موادی از اقیانوس هند دریافت میکند. بطور کلی مرجانهای دریای سرخ بیشتر بومی هستند. بیش از 200 گونه مرجان در این دریا شناسایی شده و تنوع آن 4 برابر مرجانهای منطقه کارائیب است. بیش از 1200 گونه ماهی مرجانی نیز شناسایی شده که 10 درصد آنها بومی میباشند. تنوع مرجانی آن قابل مقایسه با تنوع صخرههای مرجانی مالدیو و سیشل در اقیانوس هند میباشد.
از ویژگیهای منحصر بفرد مرجانهای دریای سرخ سلامت آنها است. صخرههای مرجانی از نظر شرایط و پوشش تفاوت هستند و 85 درصد مرجانهای زنده بهترین جایگاه را پوشش میدهد و بالای 50 درصد مرجانهای زنده در بسیاری از محلها دیده میشوند. صخرههای مرجانی این دریا فرایند سفید شدن را نشان نمیدهند گرچه موارد اتفاقی آن در برخی موارد گزارش شده است. (http://animal-informatics.com/_monographs/15/red_sea.html)
اسکان بیشتر انسان و پا گرفتن صنایع در اطراف دریا مستلزم شورزدایی آب دریا است. در امتداد سواحل دریای سرخ در منطقه عربستان، تقریباً 18 تأسیسات آبشیرینکن وجود دارد که آبهای شور و گرم آنها به دریا تخلیه میشود و حاوی مواد شیمیایی مثل کلر است که موجب سفید کردن مرجانها و کشتن آنها و بیماری ماهیها میشود. شاید این گونه تأسیسات و اثرات ناشی از آنها موضعی باشد ولی بتدریج تشدید شده و اثر عمیقی بر دریا میگذارند. از طرفی آبهای دریا برای صنایع تصفیه نفت و کارخانجات سیمان (برای خنک کردن) بکار میرود. آبهای مورد استفاده در مناطق ساحلی تخلیه میشوند و محیط حاشیهای دریا را در معرض آسیب قرار میدهند.
در شمال دریا سرخ شبهجزیره سینا و در دو طرف آن، خلیج عقبه و خلیج سوئز قرار دارند. شهر ساحلی تفریحی عیلات در شمالیترین نقطه خلیج عقبه در خاک فلسطین اشغالی واقع است. خلیج و کانال سوئز دریا را به مدیترانه وصل میکند.
قفسههای کمعمق و گسترده این دریا دارای حیات دریایی بخصوص مرجانها است. تقریباً 40 درصد سطح دریا کمعمق (زیر 100 متر) و حدود 25 درصد زیر 50 متر است. تقریباً 15 درصد سطح دریا عمق بالای 1000 متر دارد. این دریا سکونتگاه بیش از 1000 گونه بیمهره و 200 مرجان سخت و نرم است. دریای سرخ شمالیترین دریای حارهای جهان است و 9 کشور در حاشیه آن قرار دارند و امکانات ماهیگیری و تفریحی زیادی در اطراف آن وجود دارد. متأسفانه خطوط ساحلی و آبهای ساحلی در معرض آسیب ناشی از جمعیت بالا و صنایع میباشد. دریای سرخ 25 جزیره دارد که مهمترین آنها جزیره تیران، گوبال، شدوان، گیفتون، برادر، راکی و زبرجد میباشد.
دریای سرخ در نتیجه حرکت صفحات سطحی زمین در حدود 30 میلیون سال پیش بوجود آمده است. در این زمان شبهجزیره عربستان از آفریقا جدا شد. بلحاظ تاریخی این دریا را «دریای مکه» یا «خلیج عربی» مینامند. ارتباط بین دریای سرخ و اسرائیلیانی که از آن گذشتند در کتب مذهبی یهود آمده و به ترجمه یونانی تورات راه یافته است. اولین سفر اکتشافی در این دریا توسط مصریان قدیم انجام شدکه تصمیم داشتند راههای تجاری در آن ایجاد کنند. یکی از این سفرها در حدود 2500 و دیگری در 1500 سال قبل از میلاد انحام شد و هر دو سفرهای بلند به سمت پایین و در امتداد دریای سرخ بودند. در انجیل از اسرائیلیانی صحبت میشود که از آب گذر کردند که یهودیان آن را «یام سوف» مینامند. یهودیان بطور سنتی به دریای قرمز، یام سوف میگفتند.
در قرن 6 قبل از میلاد داریوش کبیر پادشاه پارس مأمورانی را برای شناسایی این دریا به منطقه روانه کرد. این گروه تلاشهای فراوانی برای توسعه راهها بعمل آورد و کانالی بین رود نیل و بخش شمالی دریای سرخ در منطقه سوئز ایجاد کرد. در اواخر قرن 4 قبل از میلاد، ملوانان اسکندر به دریا وارد شدند. آنها نیز برای کشف این منطقه و بدست آوردن اطلاعات جدید به آن آمده بودند. کتابی در قرن اول میلادی در مورد این دریا نوشته و به بنادر و راههای آن اشاره شده است. این دریا برای تجارت بین روم و هند که در دوره حکومت «امپراطور اگوستوس» آغاز شد مناسب بوده است. در این زمان امپراطوری روم کنترل مدیترانه، مصر و بخش شمالی دریای سرخ را بعهده گرفت. مسیر توسط دولتهای قبلی استفاده میشد ولی در دوره رومیان حجم ترافیک آن افزایش یافت. در این مسیر کالاهای هندی و چینی به روم وارد میشد. تماس بین روم و چین تابع دریای سرخ بوده است.
4-5- دریای تیمور
دریای تیمور Timor Sea واقع در بخش انتهایی جنوب شرقی آسیا که از شمال به جزیره تیمور، از شرق به دریای آرافورا، از جنوب به استرالیا و از غرب به اقیانوس هند متصل است. شهر استرالیایی داروین تنها شهر مهمی است که سواحل دریای تیمور در آن قرار دارد. این دریا در حدود ۴۸۰۰ کیلومتر گسترده شده است و مساحت آن ۶۱۰٫۰۰۰ کیلومتر مربع می باشد. عمیقترین بخش این دریا در شمال آن واقع شده است و عمقی در حدود ۳٫۳۰۰۰ متر دارد.
بسیاری از طوفانهای گرمسیری از این منطقه سرچشمه گرفته یا گذر می کنند. در زیر دریای تیمور اندوختههای هنگفتی از نفت و گاز وجود دارد. استخراج نفت در این محدوده در حال اجراست و پروژههای متعدد دیگری پیشنهاد شده و در آینده به اجرا در می آید. هم اکنون به دلیل وجود این منابع اختلافاتی در مورد تصاحب این منابع بین کشورهای اطراف دریا وجود دارد.
نقشه شماره (6) دریای تیمور
4-6- دریای آندامان
پهنهای آبی در جنوب شرقی خلیج بنگال، جنوب میانمار، غرب تایلند و شرق جزایر آندامان است. این دریا بخشی از اقیانوس هند به شمار میرود. حدوداً از شمال به جنوب ۱۲۰۰ کیلومتر طول و از شرق به غرب ۶۵۰۰ کیلومتر عرض دارد و مساحتش حدود ۷۹۷۷۰۰ کیلومتر مربع است. میانگین عمق آن ۸۷۰ متر و بیشینه عمق آن ۳۷۷۷ متر است. دریای آندامان در جنوب شرق خود تنگ میشود و تنگه ملاکا را تشکیل میدهد که شبه جزیره مالایا را از جزیره سوماترا در اندونزی را جدا میکند. جزایر معروف لنگکاوی در مالزی در این دریا قرار دارند. (ویکی پدیا- دانشنامه آزاد) این دریا دارای جاذبه های گردشگری است که غالباً مورد توجه گردشگران می باشد.
نقشه شماره (7) دریای آندامان
5- منابع:
1- پیشگاهی فرد، زهرا، 1395، مقدمه ای بر جغرافیای سیاسی دریاها با تأکید بر آب های ایران، انتشارات دانشگاه تهران
2- http://animal-informatics.com/_monographs/15/red_sea.html
3- http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-
4- https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C_%D8%B9%D8%B1%D8%A8
5- http://rasekhoon.net/article/show/1090754/%D8%AF%D8%B1-